حقوقی

منشور بین‌المللی حمایت و مدیریت میراث فرهنگی زیرآب

اگر چه منشور بین‌المللی حمایت و مدیریت میراث فرهنگی زیرآب در سال 1996 میلادی از سوی شورای بین‌المللی یادمانها و اماکن(ایکوموس) تصویب شد، اما فکر ایجاد یک سند بین‌المللی با هدف حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب به سالهای قبل از این تاریخ بر می‌گردد.
یونسکو بر این باور رسیده بود که میراث فرهنگی زیرآب به عنوان دستاورد و حاصل حیات فرهنگی تاریخی بشر، بخش غیر قابل تفکیک میراث فرهنگی بشری است. به عبارت دیگر میراث فرهنگی زیرآب نیز مانند سایر مصادیق میراث فرهنگی بشری، متعلق به همه ملتهاست و باید مورد حفاظت و حمایت دولتها قرار گیرد. هر چند ضوابط حقوقی و روشهای حفاظت از میراث فرهنگی واقع در خشکی، تفاوت جدی با ضوابط حقوقی و روشهای حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب دارد، ولی اصول کلی ناظر بر میراث فرهنگی بشری از قبیل پژوهش، حفاظت، حق مردم در دسترسی به اطلاعات اثر و جلوگیری از تخریب و غارت این میراث، صرف نظراز وقوع آن در خشکی یا بستر دریا، وظیفه و تکلیف همه‌ی دولتها شناخته شده است.
در واقع قوانین دریایی موجود از جمله کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها مصوب 1984، حمایت کافی از میراث فرهنگی زیرآب را تحت پوشش قرار نمی‌دادند و لذا تدوین یک سند حقوقی بین‌المللی با هدف حمایت از میراث در قالب همکاری کشورهای متعاهد و تحت نظارت یونسکو احساس می‌شد. کنفرانس عمومی یونسکویعنی ارگان تصمیم گیرنده این سازمان، در نشست سال 1997 خود، ضرورت تدوین چنین سندی را تصویب و از مدیرکل آن سازمان درخواست کرد تا پیش‌نویس مربوطه را در نشست بعدی ارائه نماید.
یونسکو با همکاری کارشناسان بخش امور اقیانوسها و حقوق دریاها، (Doalos) سازمان دریایی بین‌المللی (IMO) و سازمانهای غیر دولتی مرتبط با امور دریایی، متن مربوطه را تهیه و به سی‌امین نشست کنفرانس عمومی ارائه کرد. پس از چندسال کار و بررسی‌های انجام شده توسط کارشناسان دولتی کشورها سرانجام متن کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی زیرآب در سی‌ویکمین نشست کنفرانس عمومی یونسکو به تصویب رسید و آماده‌ی پذیرش از سوی دولتها شد.
میراث فرهنگی زیرآب در معاهده‌ی مذکور این گونه تعریف می‌شود:
میراث فرهنگی زیرآب به آن دسته از بقایای زندگی انسانی اطلاق می‌شود که دارای ویژگیهای فرهنگی و یا باستان‌شناختی بوده و به دلیل پیشروی آب در خشکی یا غرق کشتی‌ها، سقوط هواپیماها و موارد مشابه، برای مدتی بیش از صدسال بطور کامل یا ناقص، دائمی یا فصلی در بستر دریاها و اقیانوسها قرار گرفته‌اند. از جمله آنها می‌توان به مصادیق زیر اشاره کرد:
1_ محوطه‌های باستانی، مجموعه ساختارها، بناها، آثار منقول و بقایای انسانی همراه با زیست‌بوم باستان‌شناختی و طبیعی این آثار.
2_ کشتی‌ها، هواپیماها و دیگر وسایل حمل و نقل و یا بخش‌هایی از آنها، محموله‌ها و محتویاتشان همراه با زیست‌بوم باستان‌شناختی و طبیعی این آثار.
3_‌ اشیای پیش از تاریخی.
ماده‌ی یک این کنوانسیون لوله‌ها، کابلها و هر گونه تاسیسات مربوط به زندگی مدرن نصب شده در بستر دریاها را از حوزة شمول تعریف فوق خارج نموده است.
در این کنوانسیون با اشاره به تهدید تخریب و نابودی میراث فرهنگی زیرآب توسط عوامل انسانی و طبیعی، راه‌کارهایی برای جلوگیری از این تخریب در قالب سیاستهای منطقه‌ای و ملی کشورها و همکاری آنها با هدف ترجیحا نگهداری میراث فرهنگی زیرآب در محل وقوع فعلی آنها و بدون جابجایی، ارائه شده و توصیه می‌شود که در صورت لزوم جابجایی این آثار با هدفهای علمی، این کار با نهایت دقت صورت پذیرد.

منشور بین‌المللی حمایت و مدیریت

میراث فرهنگی زیرآب

مصوب 1996 ـ ایکوموس (1)

مقدمه :

این منشور در جهت ترغیب حمایت و مدیریت میراث فرهنگی زیرآب در آبهای داخلی(2) و ساحلی، دریاهای کم‌عمق و اقیانوسهای عمیق تنظیم شده است. منشور حاضر بر ویژگیها و شرایط خاص میراث فرهنگی زیرآب متمرکز بوده و باید آن را سند مکمل «منشور حمایت و مدیریت میراث باستان‌شناسی ـ مصوب 1990 ایکوموس» دانست. منشور1990، میراث باستان‌شناسی را آن بخش از میراث مادی تعریف می‌کند که با استفاده از روشهای باستان‌شناسی، اطلاعات اولیه در مورد آنها به‌دست می‌آید. این میراث همه آثار و نشانه‌های حیات انسان را در خود داشته و شامل مکانهای مربوط به همه مظاهر فعالیت بشر، ساختارهای متروکه و همه نوع بقایا به اضافه کلیه ملحقات فرهنگی منقول آنهاست.
منشور حاضر، میراث فرهنگی زیرآب را بخشی از میراث باستان‌شناسی می‌داند که در حال حاضر در یک محیط زیر آب قرار داشته و یا قبلاً در این محیط بوده و از آنجا به محل دیگری انتقال یافته است. این میراث شامل محوطه‌ها و ساختارهایی که به زیرآب فرو رفته‌اند، باقی‌مانده کشتیهای غرق شده و محل وقوع این بقایا در زیرآب و بستر باستان‌شناسی و طبیعی آنها می‌باشد.
میراث فرهنگی زیرآب به‌واسطه ویژگی منحصربه‌فرد خود، سرمایه و ذخیره‌ای بین‌المللی است. بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی زیرآب در یک موقعیت بین‌المللی قرار گرفته است و وجود آن نمایانگر تجارت و ارتباطات بین‌المللی است که کشتیها و محتویات آنها در حین این تجارت و ارتباطات بین‌المللی در فاصله‌ای دور از مبداء یا مقصد غرق می‌شوند.
باستان‌شناسی با حفاظت محیط‌زیست در ارتباط است، اگر به‌زبان مدیریت منابع سخن بگوییم، میراث فرهنگی زیرآب هم محدود و هم تجدیدناپذیر است. اگر قرار است در آینده به کمک میراث فرهنگی زیرآب، ارزش محیط‌زیست را باز شناسیم، به‌ناچار امروز باید مسئولیت فردی و جمعی تضمین استقرار بقای آن را به‌عهده بگیریم.
باستان‌شناسی فعالیتی عمومی است، همه حق دارند از گذشته برای شکل دادن به زندگی خود بهره گیرند و هر تلاشی در راستای کوتاه کردن دست انسان از این آگاهی به‌معنای نقض اراده و استقلال فردی است.
میراث فرهنگی زیرآب به تشکیل هویت کمک می‌کند و می‌تواند برای حس جمعی مردم مهم باشد. اگر در مدیریت فرهنگی زیرآب، حساسیت به خرج داده شود، خواهد توانست نقش مثبتی در ترویج و گسترش تفریحات و توریسم ایفاء نماید.
موفقیت باستان‌شناسی مرهون تحقیق است باستان‌شناسی آگاهی از تنوع فرهنگهای بشری در طول اعصار را افزایش داده و به پیدایش عقاید جدید و پر چالشی در مورد زندگی پیشینیان می‌انجامد. این آگاهی و عقاید به فهم زندگی امروز کمک کرده و در نتیجه از بروز چالشهای آینده جلوگیری خواهد کرد.
بسیاری از فعالیتهای دریایی به‌نوبه خود سودمند و مطلوبند، اما اگر در مورد اثرات این فعالیتها بر میراث فرهنگی زیرآب، از پیش اطلاع حاصل نشود، عواقب ناخوشایندی برای این میراث در پی خواهند داشت.
میراث فرهنگی زیرآب می‌تواند به‌واسطه ساخت و سازهایی که ساحل و بستر دریا را تغییر داده و با مسیر جریان آب، رسوبات و آلاینده‌ها را تغییر می‌دهند، مورد تهدید قرار گیرد. استخراج غیرمسئولانه ذخایر جاندار و بی‌جان نیز تهدیدی برای میراث فرهنگی زیرآب است. علاوه بر این، اشکال نامناسب دسترسی و انتقال رو به رشد «یادگارها» می‌تواند تأثیری زیانبار داشته باشد.
از طریق مشاوره قبلی با باستان‌شناسان و نیز اجرای پروژه‌های تعدیل می‌توان بسیاری از تهدیدهای مذکور را مرتفع کرد و یا به میزان قابل ملاحظه‌ای از آنها کاست. این منشور در نظر دارد به ایجاد استاندارد بالای تخصصی باستان‌شناسی برای مقابله با اینگونه تهدیدات بر میراث فرهنگی زیرآب، به‌شیوه‌ای سریع و مؤثر کمک کند.
برخی فعالیتهای تهدیدآمیز نیز وجود دارد که به‌کلی نامطلوبند چرا که به‌واسطه آنها عده معدودی سود برده و عده کثیری متضرر می‌شوند.
استخراج تجاری میراث فرهنگی زیرآب به‌منظور تجارت یا واسطه‌گری، اساساً با روح حمایت و مدیریت این میراث مغایر است. هدف این منشور، تضمین روشن بودن اهداف، روش کار و نتایج پیش‌بینی شده همه تحقیقات است، به‌نحوی که هدف هر برنامه برای همه واضح و روشن باشد.
ماده 1) اصول بنیادین :
ـ محافظت از میراث فرهنگی زیرآب در محل وقوع آنها باید به‌عنوان نخستین
انتخاب مدنظر قرار گیرد.
ـ دسترسی عمومی به این میراث باید تشویق شود.
ـ به‌کارگیری فنون غیرمخرب، برآورد بدون دخل و تصرف و ایجاد مزاحمت نمونه‌برداری به‌جای حفاری، می‌باید ترغیب شود.
ـ تحقیقات نباید بیش از آنچه که برای اهداف تعدیل یا پژوهش برنامه لازم است، بر
مدیریت میراث فرهنگی زیرآب اثر سوء داشته باشد.
در انجام تحقیقات می‌باید از برهم زدن غیرضروری بقایای انسانی یا محوطه‌های مقدس پرهیز کرد.
تحقیقات باید با مستند سازی کافی همراه باشد.
ماده 2) طرح برنامه :
قبل از انجام تحقیقات می‌باید برنامه‌ای با لحاظ موارد زیر تهیه شود :
ـ اهداف تعدیل یا پژوهشی برنامه،
ـ روش و فنون مورد استفاده،
ـ پیش‌بینی بودجه،
ـ زمان‌بندی به‌منظور تکمیل برنامه،
ـ ترکیب، صلاحیت، مسئولیت و تجربه اعضای گروه تحقیق،
ـ حفاظت مادی،
ـ مدیریت و نگهداری محوطه،
ـ ترتیب همکاری با موزه‌ها و سایر مؤسسات،
ـ مستندسازی،
ـ بهداشت و ایمنی،
ـ تهیه گزارش،
ـ سپردن میراث فرهنگی زیرآب که در حین تحقیقات از محل برداشته شده است به
آرشیو،
ـ انتشار، شامل مشارکت عمومی،
در صورت لزوم طرح برنامه باید اصلاح و تجدید نظر شود.
تحقیقات باید طبق طرح برنامه انجام شود. طرح برنامه باید در دسترس جامعه باستان‌شناسی قرار گیرد.
ماده 3) پیش‌بینی بودجه :
قبل از انجام تحقیقات می‌باید از تأمین بودجه کافی برای تکمیل همه مراحل برنامه شامل حفاظت، تهیه گزارش و انتشار، اطمینان حاصل کرد.
در تنظیم طرح برنامه باید برخی برنامه‌های اضطراری را پیش‌بینی کرد تا درصورت هر گونه قطع بودجه پیش‌بینی شده به کمک آنها بتوان حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب و اسناد حمایتی را تضمین نمود.
در هنگام پیش بینی بودجه، نباید روی فروش میراث فرهنگی زیرآب یا استفاده از هرگونه استراتژی که به‌موجب آن میراث فرهنگی زیرآب و اسناد حمایتی به‌نحوی جبران‌ناپذیر پراکنده می‌شود، حساب کرد.
ماده 4) زمان‌بندی :
قبل از انجام تحقیقات باید زمان کافی برای تکمیل همه مراحل طرح برنامه از جمله حفاظت، تهیه گزارش و انتشار، محاسبه و پیش‌بینی شود.
در تنظیم طرح برنامه باید برخی برنامه‌های اضطراری که در صورت هرگونه اختلال در زمان‌بندی پیش‌بینی شده به کمک آنها بتوان حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب و اسناد حمایتی را تضمین نمود، لحاظ کرد.
ماده 5) اهداف پژوهشی، روش و فنون :
اهداف پژوهشی و جزییات روش و فنون مورد استفاده باید در طرح برنامه عنوان شود. روش موردنظر باید منطبق با اهداف پژوهشی تحقیقات باشد و حتی‌الامکان از فنون بدون دخل و تصرف استفاده شود.
تجزیه و تحلیل اشیاء پس از کارمیدانی و مستندسازی، مرحله تکمیلی تحقیقات است، آمادگی کافی برای تجزیه و تحلیل اشیاء باید در طرح برنامه مقرر شود.
ماده 6) صلاحیت، مسئولیت و تجربه :
همه افراد گروه تحقیق باید صلاحیت و تجربه کافی برای ایفای نقشی که طبق برنامه به آنها واگذار شده است را دارا باشند. این افراد باید نسبت به کار خود کاملاً توجیه شده و آن را به‌خوبی درک کنند.
کلیه تحقیقات با استفاده از دخل و تصرف در مورد میراث فرهنگی زیرآب فقط تحت راهنمایی و کنترل یک باستان‌شناس زیر دریایی معروف با صلاحیت تأیید شده و تجربه متناسب با تحقیقات، قابل انجام است.
ماده 7) تحقیقات مقدماتی :
قبل از انجام همه تحقیقات با استفاده از دخل و تصرف در مورد میراث فرهنگی زیرآب باید آسیب‌پذیری، اهمیت و امکانات بالقوه محوطه را ارزیابی کرد.
ارزیابی محوطه باید شامل مطالعات زمینه‌ای در مورد مدرک تاریخی و باستان‌شناسی در دسترس، ویژگیهای باستان‌شناسی و زیست‌محیطی محوطه و عواقبی که دخل و تصرف در بلندمدت بر ثبات منطقه تحت تأثیر تحقیقات برجای می‌گذارد، باشد.
ماده 8) مستندسازی :
کلیه تحقیقات می‌باید طبق استانداردهای حرفه‌ای رایج در زمینه مستندسازی باستان‌شناسی، کاملاً مستند شوند.
با کمک مستندسازی، همه ابعاد محوطه ثبت می‌شوند. این ابعاد شامل منشاء میراث فرهنگی زیرآب که در طول تحقیقات حرکت داده شده و یا به‌جای دیگری منتقل شده است، یادداشتهای میدانی، طرحها و نقشه‌ها، عکسها و یا مستنداتی که توسط سایر رسانه‌ها ثبت شده‌اند، می‌باشد.
ماده 9) حفاظت مادی :
در برنامه حفاظت مادی باید، مراقبت از بقایای باستان‌شناسی در طول تحقیقات، هنگام حمل و نقل و یا در بلندمدت را پیش‌بینی کرد. حفاظت مادی باید طبق استانداردهای حرفه‌ای متداول صورت گیرد.
ماده 10) مدیریت و نگهداری محوطه :
لازم است یک برنامه مدیریت محوطه با تشریح اقدامات مربوط به حمایت و مدیریت میراث فرهنگی زیرآب در محل وقوع آن و در دوره زمانی پس از خاتمه کارمیدانی تنظیم شود. این برنامه باید شامل اطلاع‌رسانی عمومی، پیش‌بینی معقول تثبیت محوطه، کنترل و حمایت از میراث در برابر هرگونه مداخله باشد.
دسترسی عمومی به میراث فرهنگی زیرآب در محل وقوع آن، جز در مواردی که مغایر با اهداف حمایت و مدیریت است را می‌باید ترویج کرد.

ماده 11) بهداشت و ایمنی :
بهداشت و ایمنی گروه تحقیق و اشخاص ثالث فوق‌العاده اهمیت دارد. همه افراد گروه تحقیق می‌باید طبق یک سیاست ایمنی که در عین‌حال، نیازهای حرفه‌ای و قواعد مربوطه را برآورده می‌سازد، کار کنند. این سیاست باید در طرح برنامه لحاظ شود.
ماده 12) تهیه گزارش :
طبق زمان‌بندی مقرر در طرح برنامه، می‌باید گزارشهای موقت تهیه و در اختیار اسناد عمومی مربوطه قرار گیرد.
گزارشها باید شامل :
ـ توضیح اهداف،
ـ توضیح روش و فنون مورد استفاده،
ـ توضیح نتایج به‌دست آمده،
ـ توصیه‌های مربوط به تحقیق آینده، مدیریت محوطه و نگهداری میراث فرهنگی
زیرآب در موزه که در طول تحقیقات از محل برداشته شده است، باشد.
ماده 13) موزه‌داری :
آرشیو برنامه‌ای که از میراث فرهنگی زیرآب برداشته شده، یک نسخه از کلیه اسناد حمایتی را دربر می‌گیرد و می‌بایست به مؤسسه‌ای سپرده شود که بتواند دسترسی عمومی و نگهداری دائمی آرشیو در موزه را میسر سازد. قبل از شروع تحقیقات می‌باید در مورد تدارکات لازم برای سپردن آرشیو به مؤسسه مربوطه، توافق حاصل شود و در طرح برنامه نیز قید شود. آرشیو موردنظر باید طبق استانداردهای حرفه‌ای رایج تهیه شود.
تمامیت علمی آرشیو برنامه باید تضمین گردد، در صورتی که آرشیو به چند مؤسسه سپرده شده است نباید مانع از جمع‌آوری مجدد آنها به صورت یک آرشیو واحد شد تا بدین‌طریق راه برای تحقیق بیشتر هموار شود. قرار بر این نیست که میراث فرهنگی زیرآب همانند اقلام با ارزش تجاری مورد داد و ستد قرار گیرد.
ماده 14) انتشار :
می‌باید آگاهی عمومی از نتایج تحقیقات و اهیمت میراث فرهنگی زیرآب از طریق معرفی عمومی با استفاده از رسانه‌های عمومی، افزایش یابد. نباید با قیمتهای گزاف مانع از دسترسی عده زیادی از مخاطبان به این معرفی‌ها شد.
همکاری با جوامع و گروههای محلی و نیز همکاری با جوامع و گروههایی که بخصوص با میراث فرهنگی زیرآب مربوطه سر و کار دارند، باید تشویق شود. شایسته است روند تحقیقات با موافقت و تصدیق اینگونه اجتماعات و گروهها طی شود.
گروه تحقیق باید جوامع و گروههای علاقمند را در تحقیقات شرکت دهد، اما میزان این مداخله باید منطبق با حمایت و مدیریت باشد. گروه تحقیق باید هر زمان که عملی باشد، با تربیت و آموزش عموم مردم، به آنها فرصت بدهد تا مهارتهای باستان‌شناسی خود را افزایش دهند.
همکاری با موزه‌ها و سایر مؤسسات باید ترغیب شود. قبل از انجام تحقیقات با تمهیداتی برای بازدید، تحقیق و تهیه گزارش توسط مؤسساتی که با گروه تحقیق همکاری دارند، پیش‌بینی شود. تحلیل نهایی تحقیقات با در نظر گرفتن مجموعه‌ای از پژوهشها می‌باید در اسرع وقت ممکن در دسترس قرار گرفته و در اختیار اسناد عمومی مربوطه گذارده شود.
ماده 15) همکاری بین‌المللی :
همکاری بین‌المللی برای حمایت و مدیریت میراث فرهنگی زیرآب ضرورت داشته و باید در قالب استانداردهای بالای تحقیقات و پژوهش ترویج شود.
برای استفاده مؤثر از باستان‌شناسان و سایر کارشناسانی که در زمینه تحقیقات مربوط به میراث فرهنگی زیرآب تخصص دارند، همکاری بین‌المللی باید ترغیب شود. برنامه‌های تبادل متخصصین را باید به‌عنوان وسیله‌ای در جهت انتشار بهترین رویه در نظر داشت.

• < قبلی
• بعدی >