ایران‌بوم

«مهدی مرتضوی»، رئیس دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، گفت: کشف این آثار انگشت در کارهای آزمایشگاهی می‌تواند کمک کند و نتایج مثبتی برای تکمیل یافته‌های قدیمی و روشن شدن برخی ابهامات شهر سوخته به ارمغان آورد.

علاوه‌بر این، مرتضوی با اشاره به اینکه «تپه دشت» محوطه کارگاهی تولید سفال بوده، معتقد است: آثار انگشت کشف‌شده می‌تواند در تعیین جنسیت و میانگین سنی افراد شاغل در این کارگاه‌ها کمک کند.

به گفته مشاور انجمن باستان‌شناسی جنوب آسیا، محوطه باستانی تپه‌دشت در دوره‌های دوم، سوم و چهارم استقرار در شهر سوخته یعنی حوالی سال 2900 قبل از میلاد به بعد در حوزه تولید سفال فعال بوده است.

ادامه کشف شگفتی‌ها در شهرسوخته

«مرتضوی» که تلاش می‌کند با حفاری این محوطه باستانی روند تولید سفال در دوران شهرنشینی شهر سوخته را بازسازی کند، تا کنون سه‌بار این تپه را حفاری کرده و به نتایج مختلفی رسیده که حالا برخی از این نتایج را در گفتگو با ایسنا بیان می‌کند.

وی در فصل سوم حفاری تپه دشت آثار و شواهد تازه‌ای از مراحل مختلف تولید سفال یافته که یکی از شاخص‌ترین آنها مواد خامی برای رنگ‌آمیزی سفال است. او می‌گوید اطلاعی ندارد که آیا این ماده خام تاکنون در محوطه‌های باستانی دیگر نیز کشف شده یا خیر، اما تصور می‌کند از این ماده برای رنگ‌آمیزی بر روی سفال استفاده می‌شده است.

«مرتضوی» در توضیح بیشتر این ماده خام، با بیان اینکه یکی از مراحل تولید سفال، نقش‌نگاری یا نقش‌اندازی بر روی سفال است گفت: تا کنون مشخص نشده که سفال‌های این دوره چگونه رنگ‌آمیزی می‌شده است، اما به احتمال زیاد این مواد خامی که اخیراً پیدا کرده‌ایم، یک کانی است که رنگ اخرای روشن و تیره تولید می‌کند و این کانی نیز به قدری رنگ‌دهی دارد که حتی ماده خام آن موقع جابجایی از محل حفاری، بر روی دستمان نیز رنگ داد.

وی اضافه کرد: به طور قطع این مساله در فصل‌های بعد کاوش روشن‌تر خواهد شد، اما تا حالا نشنیده‌ام که نظیر این ماده خام در شهرسوخته یا محوطه‌های اقماری آن کشف شده باشد.

هنوز ابزار تولید سفال در «تپه دشت» کشف نشده

رئیس دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان در باره شواهد اثبات کارگاهی بودن کاربری محوطه «تپه‌دشت» گفت: آنچه به ما کمک می‌کند که مطمئن شویم اینجا کار تولید انجام می‌شده، یافتن تأسیسات تولید یا همان کوره پخت سفال است و دیگری دورریزهای مراحل ساخت و همچنین مواد تولید نظیر مواد خام نظیر خاک رس است که باز هم در حفاری‌ها کشف شده است. علاوه‌بر این‌ها، کارهای نیمه تمام و کالاهای نامرغوب و دفورمه شده سفال نیز کشف شده که همه و همه نشان دهنده کارگاهی بودن کاربری تپه‌دشت است.

ادامه کشف شگفتی‌ها در شهرسوخته

وی با بیان اینکه تا کنون یک بخش از روند تولید کشف نشده و برای ما مبهم است، افزود: هنوز ابزار تولید سفال یا همان نحوه ساخت مشخص نیست، یعنی ما هنوز ابزار تولید را به معنای واقعی پیدا نکردیم تا بدانیم سفال را چگونه تولید می‌کرده‌اند.

سرپرست هیئت کاوش تپه دشت در پاسخ به سوالی درباره اینکه تصور وی از نوع ابزارهای تولید سفال چیست، بیان کرد: فعلا معلوم نیست سفال با چرخ سفالگری تولید می‌شده یا مانند سفال «کلپورگان» در بلوچستان به وسیله تیغه‌هایی بدنه سفال را شکل داده یا صاف می‌کرده‌اند، فعلاً تنها روند ناقص در تولید سفال همین ابزار است، هیچ ابزاری از نحوه ساخت سفال نه در شهر سوخته و نه در محوطه‌های اقماری آن یافت نشده است.

مرتضوی ادامه داد: تصور بر این است که این‌ها از چرخ‌های نیم‌دور برای ظروف سفالی بزرگ و چرخ‌های با دور کامل برای ظروف گلابی شکل استاده می‌کرده‌اند. تصور می‌شود که این چرخ‌ها از جنس چوب یا خاک رس پخته شده بوده باشد که هنوز هیچ آثاری از آنها بدست نیامده و نمی‌توانیم درباره آن صحبت کنیم.

وی اضافه کرد: شاید کاوش‌های فعلی در محل نهایی کار تولید بوده و قبل از این مرحله نهایی، سفال‌ها در جای دیگری ساخته می‌شده‌اند و امکان دارد این ابزارها را در نقاط دیگر تپه دشت بیابیم. حتی پروفسور توزی (باستان‌شناس ایتالیایی) در کاوش‌هایی که در «رودبیابان» (از محوطه‌های کارگاهی تولید سفال و اقماری شهر سوخته با فاصله 29 کیلومتری از جنوب این شهر باستانی) انجام داده، تنها تأسیسات ساخت سفال نظیر کوره پخت سفال یافته است.

ادامه کشف شگفتی‌ها در شهرسوخته

سرپرست هیئت کاوش تپه دشت گفت: در حفاری این تپه باستانی به دنبال بازسازی روند تولید سفال هستیم تا سنت از بین رفته یک جامعه را بازسازی کنیم، در این رابطه ما حتی کوره‌های پخت سفال قدیمی را با سوخت کود حیوانی شبیه‌سازی کرده‌ایم.

مرتضوی با بیان اینکه در این آزمایش در حالی از کود حیوانی گاو و شتر به عنوان سوخت استفاده کرده‌ایم که باید این کودها در شرایط خاصی استفاده شوند، خاطرنشان کرد: در این فصل از کاوش برای نخستین‌بار شواهدی یافته‌ایم که تصور می‌شود علاوه‌بر کود گاو، کود شتر نیز در کوره‌های پخت سفال باستان استفاده می‌شده است، همانطوری که پروفسور توزی (باستان‌شناس ایتالیایی) در کاوش‌های شهر سوخته موی شتر پیدا کرده، تصور می‌کنیم آنچه از یکی از کوره‌ها کشف کرده‌ایم، کود شتر است. زیرا کود شتر، شکل خاصی دارد در واقع این کود یک حالت سه تایی با یک زائده در پشت دارد که ما در این فصل نمونه‌ای از آن را کشف کرده‌ایم.

وی با تاکید بر علمی بودن استفاده از کودهای حیوانی به عنوان سوخت پاک توسط مردم شهر سوخته، افزود: در حفاری از تپه‌دشت مقدار زیادی مدفوع گوسفند سوخته پیدا کردیم، در واقع نتایج به ما می‌گوید هرچه کود حیوان ریزتر باشد، آتش و حرارت بیشتر تولید می‌کند. کود شتر خیلی کوچکتر از گاو و کود گوسفند نیز کوچکتر از شتر است، حرارت تولیدی از کود شتر که معمولا از گیاهی مثل خار تغذیه می‌کند به مراتب بیشتر از گاو است که علف می‌خورد، نکته جالب این است که مردم عصر شهر سوخته کاملا نسبت به این موضوع آگاهی داشته‌ و یک دانش علمی در این باره وجود داشته است.

این مسئول خاطرنشان کرد: پس از بررسی‌ها و پژوهش‌های فصل نخست حفاری تپه دشت، مشخص شد که کوره ‌های پخت سفال باستانی با سوخت کود حیوانی بین 800 تا 1100درجه سانتی گراد حرارت تولید می‌کرده اند.

شواهد عرضه سفال‌های تپه دشت در شهر سوخته
مشاور انجمن باستان‌شناسی جنوب آسیا در ادامه به شواهد محل عرضه سفال های تولیدی تپه دشت اشاره و بیان کرد: به نظر می‌آید سفال‌های شهر سوخته در اینجا تولید می‌شده است، همین سفال گلابی شکلی که اینجا کشف شده نشان می‌دهد اینجا تولید و در شهر سوخته عرضه می‌شده است.

وی ادامه داد: در این فصل (فصل سوم) و فصل قبلی کاوش، ظروف گلابی شکلی کشف شد که شبیه «جام بز»، ‌نخستین پویانمایی ساخته شده در دنیا که در شهر سوخته کشف شده، است.

«مرتضوی» در پاسخ به اینکه احتمال دارد «جام بز» در این کارگاه تولید شده باشد، گفت: در اینکه این جام در یکی از کارگاه‌های تولید سفال شهر سوخته ساخته شده تردیدی نیست، اما اگر بخواهیم بدانیم که در اینجا ساخته شده یا در «رودبیابان» یک کارگاه تولید سفال متعلق به شهر سوخته در فاصله 29 کیلومتری از این شهر باید سفال تجزیه عنصری شود و با خاک "تپه دشت" و "رودبیابان" مقایسه شود.

به گزارش ایسنا، «تپه دشت» در سه کیلومتری جنوب غربی شهر سوخته قرار گرفته و قبل از انقلاب توسط باستان‌شناسان اروپایی کشف و پس از آن عملیات تعیین حریم، لایه‌نگاری و حفاری آن توسط مهدی مرتضوی باستانشان ایرانی شروع شد.

گزارش از «محمد فرتوت عنایت»؛ خبرنگار ایسنا