ایران‌بوم

ترکیه پس از ظهور و به قدرت رسیدن احزاب اسلام‌گرا به ویژه حزب عدالت و توسعه شاهد دگرگونی‌های گستردۀ اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسیِ داخلی و چرخشی روشن در سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بوده است. نمونۀ بارز این وضعیت را می‌توان در سیاست‌های اخیر ترکیه در رابطه با آنچه «بهار عربی» خوانده می‌شود، ملاحظه کرد. ارسال کمک‌های انسانی با تبلیغات گستردۀ رسانه‌ای به غزۀ محاصره شده و تیره شدن روابط آن کشور با دولت اسرائیل نیز نمونه‌ای دیگر از دگرگونی‌های اخیر است. برخی ناظران وضعیت حاضر و استمرار آن را در چارچوب تمایل ترکیه برای احیای صورت نوینی از امپراطوری عثمانی ارزیابی می‌کنند. رویکردی که لااقل با بخش مهمی از میراث کمالیست‌ها در تعارض قرار دارد. ثبات نسبی در کسب آرای اکثریت مردم ترکیه در چند انتخابات اخیر نیز نشانی از همراهی و تمایل افکار عمومی به استمرار برنامه‌های این حزب قدرتمند ترکیه‌ای است. هرچند، به زعم گروهی از تحلیل‌گران، نتایج دو انتخابات اخیر در ترکیه نشانه‌های روشنی از سه شقّه شدن جامعه ترکیه را نمایان ساخته است، آرای کمِ حزب عدالت و توسعه در بخش‌های اروپایی ترکیه و نیز در مناطق کردنشین و آرای بالای آن در آناتولی مرکزی مستند این دسته از تحلیل‌گران برای اثبات فرضیۀ مزبور است. اوج این وضعیت را در انتخابات اخیر مجلس ترکیه می‌توان نشان داد که نامزدهای علی‌الظاهر مستقلِ کُرد اما وابسته به حزب صلح و دموکراسی توانستند با فرستادن ۳۶ نماینده (که صلاحیت یکی از آن‌ها رد شد) بخش مهمی از آرای مناطق کردنشین ترکیه را به خود اختصاص دهند. بررسی حاضر، برخی از تحولات حوزۀ کُردنشین ترکیه را مورد توجه قرار می‌دهد.

کردهای ترکیه

در ترکیه گروه‌های قومی متنوعی همچون اکثریت ترک کُرد، لاز، آذری، ترکمن، گرجی، زازا، چرکس، عرب، یونانی، ارمنی، آشوری‌ها، کلدانی و یهودی و ایزدی (یزیدی) وجود دارد.1 البته در میان گروه‌های قومی موجود در ترکیه به چند دلیل جایگاه کُرد‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. جمعیت بسیار زیاد کُرد‌ها، به نحوی که پس از اکثریت ترک، کرد‌ها دومین گروه قومی پرجمعیت ترکیه محسوب می‌شوند یکی از دلایل این اهمیت است. همچنین درگیری‌های قومی چند دهه‌ای در حوزۀ کُردنشین ترکیه که تلفات بسیار سنگین انسانی و اقتصادی بر جای گذارده، نیز از دیگر سو بر اهمیت این مناطق افزوده است.

در خصوص جمعیت کُردهای ترکیه آمار دقیق و متقنی در اختیار نیست. برخی برآورد‌ها از جمعیت ده تا سی درصدی کُرد‌ها اعم از کرمانج‌ها و زازا‌ها در ترکیه خبر می‌دهند.2 دایره‌العارف بریتانیکا در سال ۲۰۰۹ جمعیت کردهای ترکیه را حدود ۱۸/۵درصد کل جمعیت ترکیه اعلام کرده است.3

بر طبق قانون اساسی ترکیه، کشور به هشت ناحیه یا استانداری کل تقسیم و هر ناحیه خود متشکل از استانداری‌هایی است. هر استانداری هم به چند شهرستان و روستاهای تابعه تقسیم می‌شود. کُرد‌ها در مناطق مرکزی، شرقی و جنوب شرقی کشور ساکن هستند و بر طبق برخی برآورد‌ها اکثریت جمعیت ۲۵ استان ترکیه را در نواحی آناتولی شرقی، مرکزی و جنوب‌شرقی به خود اختصاص داده‌اند. گروه بسیار زیادی از کردهای ترکیه در دیگر استان‌های مرکزی، شمالی و غربی همچون استانبول و دیگر کلان شهرهای ترکیه زندگی می‌کنند. روند بسیار گستردۀ مهاجرت در حوزه کردنشین یکی از دلایل گسترش جمعیت کرد ترکیه در جای جای این کشور است.

زبان‌های کُردی مجموعه‌ای به هم پیوسته از زبان‌ها و گویش‌هایی است که در مجموعۀ زبان‌های ایرانی جای می‌گیرند و دارای تنوعی از زبان‌ها و گویش‌ها است.4 از نظر زبانی کردهای ترکیه به زبان‌های کُردی کرمانجی و زازا سخن می‌گویند. اگر چه اکثر کردهای ترکیه به کرمانجی سخن می‌گویند اما برخی منابع جمعیت زازا‌های ترکیه یا دیملی‌ها را حدود چهار الی پنج میلیون نفر بر آورد کرده‌اند.5

از نظر مذهبی اکثر کُرد‌ها، همچون دیگر شهروندان ترکیه مسلمان و سُنی مذهب هستند. اما برخلاف اکثریت ترک‌ها که حنفی مذهب‌اند، کردهای سُنی مذهب عموماً پیرو فقه امام شافعی هستند و فقط اقلیتی از کرد‌ها حنفی‌اند. گروه زیادی از شهروندان ترکیه علوی مذهب‌اند. علوی‌های ترکیه شامل ترک‌ها، کرد‌ها و اقلیت عرب این کشور نیز می‌شوند. برآورد‌ها از جمعیت ۱۵ میلیونی علوی‌های ترکیه سخن می‌گویند. تمرکز و محل استقرار اکثریت علوی‌ها در آناتولی مرکزی است. اقلیت بسیار کمی کرد ایزدی در ترکیه امروز سکونت دارند که عموماً به دلیل نگرانی از مواجهه با تعصبات مذهبی به پنهان کردن آیین خود روی آورده‌اند. بخش زیادی از پیروان این آئین در سدۀ گذشته از ترکیه مهاجرت کرده‌اند و عموماً در آلمان مستقر شده‌اند.

تحولات تاریخی در حوزۀ کردنشین ترکیه

الحاق بخش‌های زیادی از حوزۀ کُردنشین به دولت عثمانی و در خلال جنگ‌های شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی، موجب انضمام آن بخش‌هایی از ایران به عثمانی شد که پیوندهای فرهنگی و اجتماعی گسترده با دیگر ساکنان ایران داشتند و تا سده‌ها بعد پیامدهای زیادی برای مردم ساکن در این مناطق و نیز دو کشور ایران و عثمانی (و بعد‌ها ترکیه) در پی داشت.6 کشته شدن چهل هزار تن از علویان به ویژه کودکان، زنان و سالمندان آن حوزۀ بخشی از این پیامد‌ها است.7 در دو سدۀ پایانی امپراطوری عثمانی موجی از نابسامانی‌های سیاسی در حوزه کردنشین این امپراطوری روی داد. شورش عبدالرحمن پاشا در سلیمانیه (۱۷۸۶ میلادی) بلباس‌ها، (۱۸۱۸) بدرخان بیگ (۱۸۴۶-۱۸۴۳) یزدانشیر (۱۸۵۵-۱۸۵۳) شیخ عبیدالله (۱۸۸۰) پسران بدرخان، امیر این عالی بیگ و امیر مدحت بیگ (۱۸۸۹) و… نمونه‌ای از این نابسامانی سیاسی است. انتشار نخستین نشریۀ کردی در قاهره توسط بدرخان‌ها در (۱۸۹۸) به تدریج می‌رفت که این خیزش‌ها را عنوانی قومی بخشد. در اوایل سدۀ نوزدهم سلاطین عثمانی که نخستین آن‌ها سلطان محمود دوّم بود (۱۸۳۹- ۱۸۰۸) یک رشته اصلاحات نظامی و اداری را در پیش گرفتند که نتیجۀ بخشی از این اصلاحات در هم شکسته شدن قدرت خاندان‌های محلی بود8. افسران آلمانی در این اصلاحات که منجر به کاهش قدرت خاندان‌ها و امرای محلی کُرد شد نقش مهمی ایفا کردند.9

فروپاشی عثمانی و شکل‌گیری ترکیۀ نوین از‌‌ همان ابتدا و در بطن خود مسئلۀ کردهای ترکیه را بیش از گذشته حساس کرد. طبق قراردادهای پس از ترک مخاصمه و از جمله قرارداد سرو و لوزان مسئلۀ کردهای عثمانی سابق، یعنی ترکیه و عراق نوین، مورد توجه محافل بین‌المللی و دولت‌های پیروز جنگ اوّل قرار گرفت و وعده‌هایی برای تأسیس یک کشور مستقل کُرد در بقایای عثمانی سابق داده شد.10 هرچند در دوران پایانی امپراطوری عثمانی پاکسازی قومی گسترده‌ای علیه ارامنه، یونانی‌های ساکن در امپراطوری، آشوری‌ها و کلدانی‌ها11 صورت می‌پذیرد و در بخشی از این تحرک گروهی از نخبگان کُرد نقش اساسی ایفا کردند اما بخش‌هایی از حوزۀ سکونت کُرد‌ها هم از این برخوردهای خشن بی‌بهره نبودند.

جنبش‌های سیاسی در حوزه کُردنشین ترکیه

فروپاشی امپراطوری عثمانی به پیدایش ده‌ها کشور و دولت منجر شد. ابتدا در کنفرانس سرو قرار شد برای کردهای عثمانی نیز قلمروی تعریف شود. در مادۀ ۶۲ و ۶۳ این پیمان به صراحت دربارۀ حقوق کردهای این حوزه سخن به میان آمد. شریف پاشا یکی از نخبگان کُرد که به نمایندگی از ترکیه در کنفرانس شرکت کرده بود در می‌انۀ راه خود را نمایندۀ کردهای ترکیه اعلام کرد. در برخی منابع از گفتگوی شریف پاشا با وزیر امورخارجۀ ایران دربارۀ اعلام استقلال بخش‌های کردنشین ترکیه در زیر قیمومیت ایران سخن گفته‌اند.12 در پی مقاومت ترک‌ها به رهبری مصطفی کمال در برابر تحمیلات متفقین در ۱۹۲۳ و با یک گام عقب‌نشینی نسبت به پیمان سرو، پیمان تازه‌ای عقد شد که به لوزان معروف شد. در این پیمان بر زندگی آزاد همۀ شهروندان ترکیه صرفنظر از زبان،‌نژاد و یا مذهب تأکید شد.13

الغای خلافت در ۱۹۲۴موجب شد تا مهم‌ترین نماد برادری ترک و کرد در ترکیه14 از بین برود و دولت آتاتورک سیاست‌های سخت و خشنی علیه همۀ گروه‌های قومی و به ویژه کُرد‌ها در پیش گرفت. با آنکه مصطفی کمال به دلیل وضعیت خاص ترکیه در مراحل نخست جنگ استقلال و درگیری نظامی با یونان ابتدا با کرد‌ها پیمان بست و حقوق آن‌ها را به رسمیت شناخت. اما به محض اتمام جنگ و به عقب راندن یونانی‌ها برنامه‌های خود را برای نفی تفاوت‌های فرهنگی در ترکیه و ترک‌سازی شهروندان غیر ترک آغاز کرد.

کُرد‌ها و سیاست‌های قومی در ترکیه

قانون اساسی جدید ترکیه در اکتبر سال ۱۹۲۴ در مجلس کبیر تصویب و بر اساس آن ترکیه جمهوری اعلام شد. در قانون اساسی جدید استفاده از زبان کردی در اماکن عمومی ممنوع شد. در ادامه املاک زمینداران بزرگ کُرد مصادره و در اختیار ترک‌هایی قرار گرفت که بنا بود در حوزه‌های کُردنشین ساکن شوند.15 این سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی که بر کمرنگ شدن هویت فرهنگی مردم کُرد گرایش داشت به تدریج تا جایی پیش می‌رود که حتی استفاده از واژۀ کُرد چه در گفتار یا در نوشتار ممنوع و معادل تبلیغات جدایی‌خواهانه تروریستی تلقی شد.16 در مقابل، واژۀ «ترک کوهی» رسم شد و حاصل کار نیز اعتراضات چند ده سالۀ فعالان کُرد.17 در این دوران سخت حتی انجام پژوهش‌های علمی و آکادمیک در زمینه کُرد‌شناسی جرم محسوب شده و منع قانونی داشت.18

این روند که با سکولارسازی جامعه سنتی ترکیه نیز توأم شد با مقاومت چندین شیخ اعم از ترک و کُرد روبرو گردید.19 و به این ترتیب رشته‌ای از شورش‌های محلی در مقابل این سیاست‌ها در حوزۀ کردنشین ترکیه و دیگر نقاط ترکیه آغاز شد. شورش کوچگیری پیش از این روی داده بود اما شورش شیخ سعید پیران (۱۹۲۵)، شورش کمیتۀ خوی بوون یا شورش احسان نوری پاشا در آرارات (۱۹۳۰)، شورش شیخ رضا درسیم (۱۹۳۷)، هر یک نمونه‌ای از این وضعیت تازه است. از ۱۹ جنگ و درگیری نظامی که ارتش و نیروهای مسلح ترکیه از ۱۹۲۴ تا ۱۹۳۸ در آن مشارکت داشته‌اند ۱۷ مورد در حوزۀ کردنشین ترکیه روی داده است20 قیام شیخ سعید پیران جنبۀ مذهبی داشت.

وی یکی از رهبران سُنی مذهب و از رهبران طریقت نقشبندی بودکه مصطفی کمال را متهم به نابودی دین کرد. تلاش شیخ سعید برای جلب همکاری جامعۀ علوی کُرد به جایی نرسید و نهایتاً این شورش با اعدام شیخ سعید پیران خاتمه یافت.21 منازعات و رقابت‌های قبیله‌ای و عشیره‌ای نیز مزید بر شکست این جنبش بود. حرکت آرارات یا قیام کمیتۀ خوی بوون نیز به همین دلایل شکست خورد. این قیام البته ماهیتی ایران‌دوستانه داشت. رهبری قیام یعنی احسان نوری پاشا جنگ نیرو‌هایش با ارتش ترکیه را پرده‌ای از تاریخ جنگ‌های ایران و توران تشبیه و تأکید داشت که در روح سلحشوری و در خون نجیب ایرانی آنان (نیرو‌هایش) تغییر حاصل نشده و نقصی پدید نیامده است.22 شورش شیخ-رضا درسیمی شورش علویان کرد منطقۀ آناتولی مرکزی علیه سیاست‌های کمالی بود. این شورش هم به دلیل ساختار عشیره‌ای منطقه و نیز عدم همراهی مجدّانه جامعۀ کُرد سنی مذهب از آن نتوانست مقاومت زیادی از خود نشان دهد و به شکست انجامید.

شاخص‌های توسعۀ اقتصادی و اجتماعی حوزۀ کُردنشین ترکیه

مردم کُرد در بخش‌های مختلف کشور ترکیه پراکنده هستند23 اما حوزۀ کردنشین ترکیه شامل ۲۳ استان واقع در مناطق شرق و جنوب شرق ترکیه می‌شود که در آن‌ها حدود ۱۳ میلیون نفر سکونت دارند.24 این عدد ۱۸/۸درصد جمعیت ترکیه در سال ۲۰۰۰ میلادی (حدود ۴۸ میلیون نفر) را شامل می‌شود. مساحت این استان‌ها نیز ۲۸/۹۲درصد مساحت کل کشور ترکیه را در برمی‌گیرد. نرخ رشد بالای جمعیت این استان‌ها یکی از ویژگی‌های جمعیت‌شناختی این حوزه است. نرخ رشد سالانۀ جمعیت ترکیه ۱/۸۳ است. اما در حوزۀ کردنشین ترکیه این نرخ بالا‌تر از معدل کشوری است. به عنوان نمونه، نرخ رشد جمعیت در استان شانلی اورفه ۳/۶۵، حکاری ۳/۱۸، وان ۳/۲، شرناق ۲/۹۸، دیاربکر ۲/۱۷، ماردین ۲/۳۳ و باتمان ۲/۸۳ است. بُعد خانوار در مناطق کُردنشین نیز از معدل کشوری بالا‌تر است. در برخی استان‌های کردنشین ترکیه بعد خانوار دو برابر میانگین کشوری است. به عنوان نمونه در شرناق بعد خانوار ۸/۲۵ و در استان موش نیز ۸/۲۵ است. میانگین بعد خانوار در استان‌های ۲۳ گانه ۶/۴۰ است. نرخ مهاجرت در استان‌های مورد توجه این مقاله نسبت به وضعیت سایر مناطق ترکیه متفاوت و حاکی از گسترده‌تر بودن مهاجرت است. در برخی استان‌ها نرخ مهاجرت به حدود ۱۰ درصد رسیده است. به عنوان نمونه، تنها در تا ۳,۶۰۰,۰۰۰ نفر مرد و سه میلیون نفر زن در این استان‌ها ۲۳ گانه مهاجرت کرده‌اند.

در سال ۲۰۰۷ نرخ بیکاری در ترکیه ۱۰/۳ درصد گزارش شده است اما نرخ بیکاری در برخی از استان‌های کردنشین، علیرغم نرخ بالای مهاجرت، بالا‌تر از معدل کشوری است. در گروه استان‌های وان، موش، بتلیس و حکاری ۱۲/۴درصد و در استان‌های شانلی اورفه و دیاربکر ۱۳/۲درصد است. در گروه استانی ماردین، باتمان، شرناق و سعرد نرخ بیکاری نزدیک به دو برابر نرخ کشوری یعنی ۱۹/۹درصد گزارش شده است. ۲۵/۳ درصد از کل شاغلین ترکیه در بخش صنعت مشغول به کار هستند اما در مناطق کردنشین این نسبت بسیار کمتر است. به عنوان مثال در استان‌های دیاربکر و شانلی اورفه ۱۵/۶درصد در بخش صنعت شاغلند و در استان‌های وان، موش، بتلیس و حکاری حدود ۱۲/۹درصد در بخش صنعت اشتغال دارند. سهم ارزش افزودۀ ۲۴ استان کردنشین از ارزش افزوده بخش صنعت در سال ۲۰۰۶ حدود ۶/۵ درصد از ۱۰۰ درصد کشوری است.

سرانۀ ارزش افزودۀ ناخالص برای هر شهروند ترکیه‌ای در سال ۲۰۰۴ حدود ۵۱۰۲ دلار امریکا است. این سهم در استان‌های کردنشین‌گاه کمتر از نصف معدل و‌گاه یک چهارم معدل کشوری است. در استان‌های ماردین، باتمان، شرناق و سعرد درآمد سرانه حدود ۱۸۸۶ دلار است. در استان‌های شانلی اورفه و دیاربکر این رقم معادل ۲۳۹۵ دلار است. این نرخ در سال ۲۰۰۶ در استان‌های کردنشین روند نزولی داشته و از آن کاسته شده است.

این ارقام و سایر شاخص‌های توسعه‌ای از آن حکایت دارند که روند توسعۀ اقتصادی و اجتماعی حوزه‌های کردنشین نسبت به سایر نقاط ترکیه نامطلوب‌تر است. تفاوت این شاخص‌ها از سویی فقر عمومی را در این استان‌های کردنشین به تصویر می‌کشد و از دیگر سو بیانگر زمینۀ ابراز نارضایتی گسترده‌تر عمومی نسبت به سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی دولت ترکیه می‌باشد. 25 برخی از تحلیل‌گران از این وضعیت به عنوان اساس و پایۀ اقتصادی تجزیه‌طلبی در ترکیه یاد می‌کنند و سازمان‌هایی مانند پ‌ک‌ک مدعی هستند کردهای ترکیه در وضعیت استعمار داخلی قرار گرفته‌اند.26

ظهور پ‌. ک. ‌ک و چالش‌های پیش‌روی دولت ترکیه

در حوزۀ کردنشین ترکیه احزاب سیاسی مختلفی در تلاشند تا افکار عمومی را به خود جلب نمایند احزاب فعال در صحنۀ ملی بدون در نظر گرفتن وجوه قومی و نیز احزاب اسلام‌گرای منطقه‌ای27 فعال در مناطق کردنشین ترکیه از جمله این احزابند. اما شواهد حاکی از آن است که در دو دهۀ اخیر بر نفوذ حزب کارگران کرد ترکیه یا پ. ‌ک‌. ک‌. در مناطق کردنشین افزوده شده است. از زمان اعلام فعالیت این حزب یعنی از اواخر سال‌های دهۀ ۷۰ میلادی تا کنون ده‌ها هزار تن از نیروهای دولتی، چریک‌های کرد و نیز شهروندان عادی قربانی درگیری این گروه و نیروهای دولتی شده‌اند. برخی معتقدند قصور ورزیدن دولت‌های نوین ترکیه از تقویت گروه‌های میانه‌رو و دموکراتیک کُرد موجب شده است که اوجالان به صورت یگانه شخصیتی بروز کند که کردهای ترکیه بتوانند او را رهبر واقعی خود قلمداد کنند28. چراکه در ترکیه طرح هر پیشنهادی دایر بر اینکه دولت آنکارا از طریق اجرای یک رشته اصلاحات به منظور بر آورده ساختن آرزوهای کرد‌ها در زمینه تکلم به زبان کردی و سایر حقوق فرهنگی آنان درصدد تأمین صلح درازمدت برآید، سازش با تروریسم و به خطر افکندن کشور تلقی می‌شود.29

اوجالان تا پیش از ۱۹۷۸ در قالب احزاب چپ و مارکسیست ترکیه فعالیت می‌کرد و در سال ۱۹۷۸ سازمان پ. ک. ک را با طرح نوعی روایت ابتدایی مارکسیستی ـ لنینیستی که رنگ و رویی دهقانی و روشنفکرستیز داشت با تعدادی از همفکران کرد و تعدادی ترک ترکیه‌ای تأسیس کرد. هدف از تشکیل حزب در ابتدا اعلام استقلال حوزۀ کردنشین از ترکیه بود. این حزب نیم‌نگاهی نیز به دیگر حوزه‌های کردنشین در کشورهای همسایه داشت. پ. ک. ک در سال ۱۹۸۴ با دولت وارد درگیری شد. این درگیری‌های گستردۀ نظامی که در جنوب شرقی ترکیه ده‌ها هزار نفر تلفات در پی داشت در سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳ به اوج رسید.30 در دهۀ ۹۰ میلادی به تدریج این حزب از ایدۀ استقلال حوزۀ کردنشین فاصله گرفت و دستیابی به فدرالیسم را جایگزین شعارهای پیشین کرد. اما در روش این حزب یعنی جنگ مسلحانه تغییری روی نداد. با اعمال فشار ترکیه به سوریه، که در آن روزگار لبنان را در اشغال خود داشت، اوجالان مجبور شد از قرارگاهش در بقاع لبنان خارج شود و پس از مدتی به چنگ نیروهای امنیتی ترکیه افتاد. اوجالان از سال ۱۹۹۹ میلادی در زندان به سر می‌برد. مراد کاریلان جانشین وی در رهبری حزب است که با استقرار در کوهستان‌های قندیل در شمال منطقه کردنشین عراق، فعالیت‌های خود را از این منطقه هدایت می‌کند.

با دستگیری اوجالان پ. ک. ک برای کاستن از فشار ترکیه و نیز فشار امریکا و اروپا تاکتیک‌های خود را تغییر داد، از جمله آنکه با تأسیس شعبه‌های تازه‌ای لبۀ تیز حملات خود را افزون بر ترکیه متوجه دیگر کشورهای همسایه نمود. این اقدام هرچند مورد استقبال برخی دولت‌های غربی قرار گرفت اما نتوانست در وضعیت حزب و موازنۀ قوای موجود تغییری ایجاد کند. درگیری همزمان در چند جبهه برای پ. ک. ک هزینه‌های سنگینی در پی داشت.

حزب حاکم عدالت و توسعه و مسئلۀ کردهای جنوب شرقی ترکیه

اقبال عمومی به حزب عدالت و توسعه و نیز برخی وعده‌های انتخاباتی آن این خوشبینی را در میان گروه‌هایی از مردم ایجاد کرده بود تا بتوان برای حل مسائل مرتبط با کردهای ترکیه امیدوار بود. اما پیچیدگی وضعیت سیاسی ترکیه، سنت سخت کمالیسم که در لایه‌های پیچ در پیچ ساختار سیاسی و نظامی ترکیه نفوذ عمیقی داشته و عوامل متعدد دیگر موجب شده تا حزب حاکم خود را چندان درگیر یافتن راه‌حلی برای حل و فصل مشکلات موجود نکند. این در حالی است که مسئلۀ کردهای ترکیه به عنوان یکی از موانع ورود آن کشور به اتحادیه اروپا از اهمیت بیشتری برخوردار شده است.31 افزون بر مسائل سیاسی و نیز ورود نیروهای کرد در شوراهای محلی و انتخاب شهرداران محلی برای شهرهای جنوب شرقی ترکیه و همچنین اجازۀ نشر برخی نشریات و کتاب‌ها به زبان کردی در ترکیه، که در نوع خود اقدامی کم سابقه است؛ فعالیت گسترده‌ای نیز در این مناطق آغاز شده است. تأسیس دانشگاه در دیاربکر و نیز چند نقطه دیگر، اصلاحاتی چون توسعه زیربناهای ارتباطی و احداث مراکز صنعتی و اقداماتی از این دست، اگر چه با اقبال نسبی شهروندان روبرو شده است اما فعلاً نتوانسته رضایت تام و تمام منتقدین را فراهم سازد.

از دیگرسو در سال‌های اخیر افزون بر جنگ و درگیری نظامی در بخش‌هایی از ترکیه، برخوردهای حکومت با اپوزسیون کُرد شدت بیشتری یافته است. بر اساس گزارش حزب صلح و دموکراسی در دو سال اخیر حدود هشت هزار نفر از فعالین کُرد توسط دستگاه‌های امنیتی دستگیر و بازداشت شده و از آن میان حدود چهار هزار تن از آنان به زندان محکوم شده‌اند. اعتراض ۱۰۶ نفر از شهرداران و اعضای شوراهای محلی به وضعیت رهبر زندانی پ‌ک‌ک نیز موجب صدور کیفر خواست دادستان برای محاکمۀ این افراد به اتهام حمایت از تروریسم شد. کیفرخواستی که اگر به نتیجه برسد می‌تواند ۲۱۲۰ سال زندان برای این شهرداران در پی داشته باشد.

برگزاری انتخابات اخیر و پیروزی ۳۶ نامزد حزب صلح و دموکراسی یعنی حزب نزدیک به پ‌ک‌ک موجب شد تا مسئلۀ کُرد‌ها دوباره در سطح افکار عمومی ترکیه جایگاه تازه‌ای به خود اختصاص دهد. هرچند گروهی از تحلیل‌گران این وضعیت تازه را موفقیتی بزرگ برای کُردهای جنوب شرقی ترکیه قلمداد می‌کنند اما در‌‌ همان حال اذعان دارند که با توجه به جمعیت لااقل بیست و پنج درصدی کرد‌ها در ترکیه باید سهم آرای نامزدهای کرد بسیار بالا‌تر از این رقم می‌-بود. این مسئله از آن حکایت دارد که بخش مهمی از کردهای ترکیه با پشتیبانی از نامزدهای حزب عدالت و توسعه و سایر احزاب عملاً مسیر دیگر و متفاوتی نسبت به احزاب کرد در پیش گرفته‌اند. مسئله کردهای ترکیه یکی از اساسی-‌ترین مشکلات پیش‌روی نظام سیاسی ترکیه است. مشکلی که علیرغم اهمیت روز افزون آن و تأثیر بسیار زیادش بر مناسبات سیاسی داخلی و حتی روابط خارجی ترکیه، به نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت راه‌حلی برای آن در پیش‌رو نیست. این پرسش پیش می‌آید که آیا مسئلۀ کُردهای جنوب شرقی ترکیه پاشنه آشیل سیاست‌های نو عثمانی‌گری دولت اسلام‌گرای توسعه و عدالت خواهد بود؟

یادداشت‌ها:

۱- T . Evered Kyle, “Regionalism in the Middle East and the Case of Turkey”: Geographical Review, Vol. 95, No. 3, New Geographies of the Middle East (Jul., 2005),pp. 463-477
2- Secor Anna There Is an Istanbul That Belongs to Me”: Citizenship, Space, and Identity in the City: Annals of the Association of American Geographers, Vol. 94, No. 2 (Jun., 2004), pp.352-368
3- Encyclopedia Britanica 2009 BOOK OF THE YEAR printed in USA 2009,p:718

4- احسان، هوشمند «کرد یا کردها، مدخلی جامعهشناختی بر کُردشناسی» فصلنامه گفتگو شماره ۴۰ شهریور سال ۱۳۸۳ :۹

5- Victoria Arakelova The Zaza People as a New Ethno-Political Factor in the Region): Iran & the Caucasus, Vol. 3/4 (1999/2000), pp. 397-408

6- غلام سرور، تاریخ شاه اسماعیل صفوی ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۴ ۲۰ ؛ و همچنین بنگرید به عبدالحسین نوائی، روابط اقتصادی و سیاسی ایران در دوره صفویه انتشارات سمت ۱۳۷۷ صفحه ۹ به بعد

7- در دوره معاصر نیز با علویان ترکیه گاه و بی گاه برخوردهایی صورت پذیرفته است. تبعید انبوه علویان در دوره جمهوری کمالیستی ترکیه یعنی در سال های ۱۹۳۷ و ۱۹۳۸ نمونه ای از این وضعیت است. جاناتان رندل، با این رسوایی چه بخشایشی مترجم ابراهیم یونسی نشر پانیز ۱۳۷۸ :۳۷

8ـ مارتین وان برویینسن، جامعه شناسی مردم کُرد( آغا، شیخ و دولت)، ترجمه ابراهیم یونسی، پانیز ۱۳۷۸: ۳۲۹

9ـ پیشین

10- با استقرار مصطفی کمال در مسند قدرت جمهوری نوپای ترکیه و شکل گیری الگوی نوینی از کشور داری و حکمرانی در آن سرزمین ،که بعدها به کمالیسم تعبیر شد، و تلاش برای حذف هر نوع تمایز فرهنگی و زبانی رشته اقداماتی صورت گرفت که آن ها نیز به نوبت خود به برخی مقاومت ها ی جدّی در میان کُردهای منجر شد

11- خوبروی پاک،محمد رضا، اقلیتها، نشر شیرازه ۱۳۸۰:۲۹

12ـ آکوپوف (هاکوپیان) و م.ا حصارُف کردان گوران و مسئله کرد در ترکیه ترجمه ایزدی انتشارات هیرمند ۱۳۷۶ : ۱۰۵٫

13 ـ پیشین :۱۲۹- ۱۳۰ ؛ و در ماده۳۹ پیمان لوزان چنین تصریح شد: هر شهروند ترکیه میتواند هر زبانی را که بخواهد، خواه در مناسبات خصوصی یا بازرگانی، خواه در حوزه مذهب، مطبوعات و یا آثار چاپی از هرگونه و خواه در نشستهای همگانی، بی هیچ مرز و بندی آزادانه بکار رود.

14- مارتین وان برویینسن جامعه شناسی مردم کُرد( آغا، شیخ و دولت) مترجم ابراهیم یونسی پانیز ۱۳۷۸: ۶۱ در همین خصوص حسن ارفع در کتاب کردها یک بررسی تاریخی و سیاسی منتشر شده در ۱۹۶۶ با گزارشی از سفر ۵۰ روزه خود از ترکیه مینویسد که متوجه احساسات عمیق آنها نسبت به سلسله عثمانی شده است.چرا که به گفته ارفع کردها بدلایل مذهبی تمایل شدیدی به سلاطین عثمانی به عنوان خلفای اسلامی داشتند ارفع در صفحه ۳۸ کتاب خود تاکید می کند که کردها می خواستند که لااقل مقام خلافت محفوظ و پایدار بماند.

15- رابرت اولسن، قیام شیخ سعید پیران، ترجمه ابراهیم یونسی انتشارات نگاه ۱۳۷۷:۱۴۲

16- اقلیتها :۹

17- نوری پاشا ،احسان جنبش ملی کرد در ترکیه، انتشارات توکلی، ۱۳۸۰: ۲۱

18- عبدالله اوجالان ، راه انقلاب کردستان«مانیفست»، انتشاراتERNK 1999: 135

19 ـ مارتین وان برویینسن جامعه شناسی مردم کُرد( آغا، شیخ و دولت):۳۵۹ ۱۵٫

20 ـ ۱۶٫ اولسن,رابرت قیام شیخ سعید پیران، ترجمه ابراهیم یونسی، نشر نگاه ۱۳۷۷: ۱۹۱

21ـ ۱۷٫ پیشین :۱۴۴

22- در این خصوص به کتاب زیر مراجعه شود: احسان نوری پاشا وقایع آرارات خاطرات احسان نوری پاشا، به کوشش کاوه بیات انتشارات شیرازه چاپ اول ۱۳۷۸

23ـ توان به منبع زیر مراجعه کرد- در باره جمعیت کردهای ترکیه

Mutlu Servet Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study

International Journal of Middle East Studies, Vol. 28, No. 4 (Nov., 1996), pp. 517-541

24- تعداد این مناطق اینک به۲۵ استان رسیده است. دو استان از استانهای یادشده در چند سال اخیر به استان تبدیل شده لذا امارهای مربوط به این مناطق در امارنامهها در خلال ۲۳استان ارائه شده است که پیش از این در ان چارچوب قرار داشتند

25ـ کلیه دادهها و آمارهای این بخش از سالنامههای آماری مرکز آمار ترکیه استفاده شده است برای نمونه میتوان به کتاب زیر مراجعه کرد

TURKIYE ISTATISTIK KURUMU(TURKISH STATISTICAL INSTITUTE ) TURKIYE ISTATIK YILLIGAL (TURKEYS STATISTICAL YEARBOOK)2009
26- Mutlu Servet Economic Bases of Ethnic Separatism in Turkey: An Evaluation of Claims and Counterclaims: Middle Eastern Studies, Vol. 37, No. 4 (Oct., 2001), pp. 101-135
27- Atacan Fulya A Kurdish Islamist Group in Modern Turkey: Shifting Identities: Middle Eastern Studies, Vol. 37, No. 3 (Jul., 2001), pp. 111-144
28 ـ به عنوان نمونه میتوان به تایمز انگلستان مورخه ۳۰/۶/۱۹۹۹ با مطلبی با عنوان عدالت در پای چوبهدار مراجعه کرد.

29ـ بنگرید کریس موریس حکم صادره درباره اوجالان عواطف خشم آلود خطرناک را شعلهور میسازد،گاردین انگلستان ۳۰/۶/۹۹

30ـ حسن جودی، پ.ک.ک از انقلاب رستاخیز تا انقلاب دموکراتیک گفتگویی با عثمان اوجالان ۱۳۸۰ مرکز انتشاراتی جنبش خلق

31- Michael M Gunter The Continuing Kurdish Problem in Turkey after Öcalan’s Capture:Third World Quarterly, Vol. 21, No. 5 (Oct., 2000), pp. 849-869