نام‌آوران ایرانی
ابن خردادبه و نوای خوشِ ایران
- بزرگان
- نمایش از دوشنبه, 27 آذر 1391 20:59
- یسنا خوش‌فکر
- بازدید: 4402
یسنا خوش‌فکر
یکی از شاگردان نامدار اسحاق موصلی ابن‌خردادبه است. او نیز مانند زریاب و اسحاق به دانشهای گوناگون آگاه بود و کتابهای بسیاری نوشت که ابن ندیم در الفهرست نمونه‌ای چند از کتابهای او را آورده است: المسالک الممالک، کتاب الطبیخ، کتاب ادب السماع، کتاب جمهره انساب الفرس و النوافل، کتاب اللهو و الملاهی، کتاب الشراب، انواع الانواء، کتاب القدماء و الجلسا.
در این میان المسالک الممالک درباره راه‌های کشورها می‌توان گفت کتابی است دربارۀ جغرافیا، که بسیاری از پژوهشگران که در این زمینه کتاب نوشته‌اند از المسالک الممالک نوشته ابن‌خردادبه روایت کرده‌اند. بسیاری از کتابهای او از بین رفته است اما اللهو و الملاهی که کتابی است دربارۀ موسیقی بخشهایی از مطالب آن به گونه پراکنده و گاه با تحریفهایی در برخی مآخذ عربی آمده است. این کتاب درباره شعر فارسی پیش از اسلام است، در این رساله نام برخی از ابزارهای موسیقی ایرانی و غیرایرانی و همچنین مقامها و نیز یک سرود فارسی (پهلوی) از باربد مرکب از سه مصراع دیده می‌شود. ابن‌خردادبه در این رساله افزون بر ذکر نام ابزارهای موسیقی، شیوۀ نواختن نوازندگانی ایرانی و هماهنگی و نواختن آلات موسیقی را یاد کرده و به ذکر سازهایی چون عود، تنبور، نای، زنامی مرنای (سورنای) پرداخته است.
به نوشتۀ ابن‌ندیم، ابن‌خردادبه زرتشتی بود که به دست برمکیان اسلام آورد و اداره نامه‌رسانی در نواحی جبل با او بود.
مسعودی در مروج الذهب به گفتگوی معتمد عباسی و ابن‌خردادبه درباره موسیقی اشاره می‌کند که بسیار شباهت به گفتگوی خسروقبادان با ریدک درباره خنیاگری دارد که در نوشتار، دوره ساسانیان آورده‌ایم.
هنگامی که معتمد از ابن‌خردادبه درباره موسیقی می‌‌پرسد او پس از یک مقدمه‌چینی که بیگمان برگرفته از افسانه‌های غیرایرانی است سپس به موسیقی ایرانیان می‌رسد و درباره آن اینگونه می‌گوید: موسیقی ایرانیان به وسیله عود و سنج بود که ویژه آن‌ها بود و نغمه‌ها و آهنگها و پرده‌ها و دستگاههای شاهانی داشتند (که منظور همان سرودهای خسروانی است)
و در ادامه می‌گوید: رسم ملوک بود که با آهنگ موسیقی می‌خفتند که طرب در جانشان روان شود. ملوک عجم جز به آهنگ مطرب یا افسانه‌ای شیرین نمی‌خفتند.
و سپس از یحیی بن خالد بن برمک نقل می‌کند که موسیقی آنست که تو را بطرب آرد و برقصاند و بگریاند و متأثر کند و جز آن هرچه باشد رنج و بلاست.
معتمد گفت: نکو گفتی... صفت نغمه‌گر ماهر چیست؟
ابن‌خردادبه گفت: نغمه‌گر ماهر کسی است که بنفس خود مسلط باشد و با ظرافت از دستگاهی به دستگاهی رود و نغمه‌های گوناگون آرد....
و پرسشهای دیگر درباره گونه‌های موسیقی - دستگاهها و ترتیب آن‌ها که ابن‌خردادبه آن پاسخ می‌دهد و در پایان می‌گوید: موسیقی ذهن را لطیف و اخلاق را ملایم و جان را شاد و قلب را دلیر و بخیل را بخشنده می‌کند، آفرین بر خردمندی که موسیقی را پدید آورد.
زادروز ابن‌خردادبه 300 قمری است اما از تاریخ درگذشت او آگاهی در دست نیست.
گفتنی است این نوشتار پیشتر در دویست‌و‌هشتادو‌هشتمین شمارۀ دوهفته‌نامۀ امرداد در رویه پنج به چاپ رسید.
