خبر
داستان فرهنگستان
- خبر
- نمایش از جمعه, 13 مرداد 1391 07:12
- بازدید: 5922
اشاره: انجمن‌های ادبی دوره قاجار پیشگامان معادل‌سازی برای واژه‌های فرنگی بودند که این امر بعدها برنامه اصلی کار «فرهنگستان اول» شد؛ اما اندیشه تأسیس سازمانی رسمی به نام فرهنگستان، از آنجا پدید آمد که عده‌ای که زبان فارسی را در معرض خطر کج‌اندیشی شماری نااهل دیدند که به بهانه اصلاح و پرورش آن، درصدد وضع واژه‌ها و اصطلاحات برساخته و نشاندن آن به‌جای کلمات عربی برآمدند. آنچه در پی می‌آید، نگاهی گذرا به جریان شکل‌گیری این نهاد علمی در ایران است.
پیش از تأسیس فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) در سال 1313، ابتدا وزارت معارف در صدد برآمد انجمن‌هایی متشکل از کارشناسان و ارباب فن برپا کند که «آکادمی طبی» نخستین گام در این راه بود. جلسه‌های آن آکادمی با شرکت چند تن از پزشکان معروف و دانشمند برگزار می‌شد. معادل فارسی «فرهنگستان» در برابر واژه بیگانة «آکادمی» در این زمان انتخاب شد و سرانجام در 29 اردیبهشت 1314 فرهنگستان ایران تشکیل شد.
اعضای پیوسته فرهنگستان ایران عبارت بودند از: حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، ملک‌الشعرا بهار، علی پرتو اعظم، حاج سیدنصرالله تقوی، محمود حسابی، دهخدا، غلامرضا رشید یاسمی، صادق رضازاده شفق، غلامحسین رهنما، حسین سمیعی (ادیب‌السلطنه)، عیسی صدیق، سید محمدکاظم عصار، محمد فاطمی، بدیع‌الزمان فروزانفر، ابوالحسن فروغی، محمدعلی فروغی، عبدالعظیم‌خان قریب، حسین گل‌گلاب، سرتیپ غلامحسین مقتدر، احمد نخجوان، ولی‌الله نصر، سعید نفیسی، حسن وثوق. از اعضای وابسته فرهنگستان می‌توان از محمدعلی جمالزاده، فخر ادهم، کریستین سن (از دانمارک)، و هانری ماسه (از فرانسه) نام برد.
فضای سیاسی حاکم آن زمان، فرهنگستان را ناگزیر ساخت که بیشتر وقت خود را صرف انتخاب معادل برای اصطلاحات و واژگان خارجی کند. می‌توان گفت که فرهنگستان اول بیشتر مهارکننده و بازدارنده بود تا سازنده. فرهنگستان ایران در بهمن 1315 نظامنامه‌ای برای بازبینی در اصطلاحات علمی تصویب کرد و در آن راه و روش و ضوابط معادل‌یابی را تعیین نمود. تدابیر حاکم بر این نظامنامه، اتخاذ طریقی سالم و معتدل، دور از تعصب عربی‌زدایی و سره‌آفرینی و منطبق با طبیعت زبان و تحول و تطور در امر واژه گزینی بود؛ ازاین‌رو عملکردش در این حوزه موفقیت‌آمیز بود و نتایج مصوبات آن از اقبال عمومی برخوردار شد.
فرهنگستان اول با پیشگیری به‌موقع از آفتی که به زبان فارسی روی آورده بود، وظیفه خود را ادا کرد و حاصل کارش به تصویب رساندن 2000 واژه تا سال 1320 بود. همچنین انتشار نامه فرهنگستان را از سال 1322 آغاز کرد؛ اما در سال 1333 رسماً تعطیل شد.
فرهنگستان زبان ایران
استاد محمد مقدم، پایه‌گذار گروههای آموزشی زبان‌شناسی، در سال 1342 درباره خطر حضور و هجوم واژه‌های بیگانه هشدار داد و در رسانه‌ها نیز بحثهای بسیاری درباره لزوم حراست از زبان فارسی و پروراندن آن برای جوابگویی به مقتضای پیشرفتهای علمی و فنی جدید درگرفت. با این مقدمات، زمینه بازگشایی فرهنگستان فراهم شد و سرانجام در سال 1347 فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) تأسیس شد. در این دوره، فرهنگستان در پی تشکیل جلسه‌های شورای خود در سال 1349، چهار پژوهشکده واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی، زبانهای باستانی و میانه و دستور را ایجاد کرد که تا سال 1357 دایر بود.
برخی از اعضای پیوسته این فرهنگستان عبارت بودند از: ذبیح بهروز، محمود حسابی، رضازاده شفق، جمال رضایی، سپهبد علی کریم‌لو، صادق کیا، حسین گل‌گلاب، یحیی ماهیار نوابی، محمد مقدم و مصطفی مقربی.
در سال 1360 با ادغام این فرهنگستان و چند مرکز و سازمان تحقیقاتی دیگر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پدید آمد. در چارچوب فعالیتهای علمی فرهنگستان دوم دو برنامه عمده در نظر بود: برنامه واژه‌گزینی که به گزینش معادلهای فارسی برای واژگان و اصطلاحات بیگانه اختصاص داشت؛ و بررسی و مطالعه درباره زبانها و گویشهای ایرانی.
وسیعترین فعالیت این فرهنگستان درزمینه واژه‌گزینی بود و تا سال 1351، گروههای واژه‌گزینی، مجموعاً 6650 واژه فارسی دربرابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد کردند. و هرچند در این زمینه به دلیل اختیار کردن روش افراطی با ناکامی روبرو شد، اما درزمینه پژوهشهای زبانی و چاپ آثار گرانسنگ، اجرای برنامه‌های سودمندی را وجهه همت خود ساخت.
فرهنگستان زبان و ادب فارسى
نظر به اینکه زبان فارسى، زبان دوم عالم اسلام و کلید بخش عظیمى از ذخایر ارزشمند علمى و ادبى تمدن اسلامى، و خود از ارکان هویت فرهنگى ملت ایران است، به‌منظور حفظ سلامت و تقویت و گسترش این زبان و تجهیزش براى برآوردن نیازهاى روزافزون فرهنگى و علمى و فنى و رفع تشتت و ایجاد هماهنگى در فعالیتهاى مراکز فرهنگى و پژوهشى در حوزۀ زبان و ادب فارسى و سازمان دادن به تبادل گسترده و پربار تجربه درزمینه تحقیقات و مطالعات در این حوزه و صرفه‌جویى در نیرو و استفادۀ صحیح از کارشناسان و پژوهشگران و ایجاد مرجعى معتبر و برخوردار از وجهه و حیثیت جهانى در ایران، شوراى عالى انقلاب فرهنگى اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسى را در 24/11/68 به تصویب رساند.
اهدافى که در اساسنامه براى فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زیر است:
•حفظ قوت و اصالت زبان فارسى، به‌عنوان یکى از ارکان هویت ملى ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامى؛
•پروردن زبانى مهذب و رسا براى بیان اندیشه‌هاى علمى و ادبى و ایجاد انس با مآثر معارف تاریخى در نسل کنونى و نسل‌هاى آینده؛
•رواج زبان و ادب فارسى و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج از کشور؛
•ایجاد نشاط و بالندگى در زبان فارسى، به تناسب مقتضیات زمان و زندگى و پیشرفت علوم و فنون بشرى با حفظ اصالت آن.
وظایف
وظایفى که در اساسنامه براى فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زیر است:
•سازمان دادن و تمشیت فعالیتهاى ناظر به حفظ میراث زبانى و ادبى فارسى؛
•تأسیس واحدهاى واژه‌سازى و واژه‌گزینى و سازمان دادن واحدهاى مشابه در مراکز دانشگاهى و دیگر سازمانهاى علمى و فرهنگى و هماهنگ ساختن فعالیتهاى آنان از راه تبادل تجارب؛
•نظارت بر واژه‌سازى و معادل‌یابى در ترجمه از زبانهاى دیگر به زبان فارسى و تعیین معیارهاى لازم براى حفظ و تقویت بنیه زبان فارسى در برخورد با مفاهیم و اصطلاحات جدید؛
•کمک به معرفى و نشر میراث زبانى و ادبى فارسى به‌صورت اصلى و معتبر؛
•اهتمام در حفظ فرهنگهاى علمى و مردمى و جمع‌آورى و ضبط و نشر امثال‌وحکم و کلیه اعلام و اصطلاحات فارسى در همه زمینه‌ها و بهره‌بردارى از آنها براى پرورش و تقویت زبان و ادب فارسى؛
•سازمان دادن تبادل تجربه‌ها و دستاوردهاى مراکز پژوهشى در حوز? زبان و ادب فارسى و تأمین موجبات بهره‌بردارى صحیح از این تجربه‌ها؛
•بهره‌بردارى صحیح از زبانهاى محلى (در داخل و خارج از ایران) به‌منظور تقویت و تجهیز این زبان و غنى ساختن و گستردن دامنه کارکرد آن؛
•معرفى محققان و ادیبان و خدمتگزاران زبان و ادب فارسى و حمایت از نشر آثار ایشان و کمک به تأمین وسایل فعالیت علمى و فرهنگى آنان و فراهم آوردن موجبات تقدیر از خدمات آنها؛
•بررسى و تصویب نتایج فعالیتهاى مراکز پژوهشى و فرهنگى که تهذیب و اصلاح یا توسعه و تقویت زبان فارسى مفید شمرده مى‌شوند و ابلاغ و توصیه کاربرد آنها به مؤسسات علمى و فرهنگى و سازمانها و نهادهاى عمومى.
فرهنگستان داراى اعضاى پیوسته، وابسته و افتخارى است. تعداد اعضاى پیوسته ایرانى حداقل پانزده و حداکثر بیست‌وپنج نفر، و تعداد اعضاى پیوسته غیرایرانى ده نفر است.
اعضاى پیوستۀ شوراى فرهنگستان درحال حاضر عبارتند از استادان:عبدالمحمد آیتى، حسن انورى، نصرالله پورجوادى، یدالله ثمره، حسن حبیبى، غلامعلى حداد عادل، بهاءالدین خرمشاهى، محمد دبیرمقدم، حسن رضائی باغ‌بیدی، على رواقى، بهمن سرکاراتى، اسماعیل سعادت، احمد سمیعى گیلانى، على‌اشرف صادقى، محمود عابدی، کامران فانى، بدرالزمان قریب، فتح‌الله مجتبائى، مهدى محقق، هوشنگ مرادى کرمانى، حسین معصومى همدانى، محمدعلى موحد، ابوالحسن نجفى، سلیم نیسارى و محمدجعفر یاحقی.
اعضاى غیرایرانى شوراى فرهنگستان عبارتند از استادان: دادخدا سیم‌الدین، محمدجان شکورى (از تاجیکستان)، فضل‌الله قدسى، غلام سرور همایون، محمدحسین یمین (از افغانستان).
در چند سال اخیر استادان، سید محمد محیط طباطبایى، محمدتقى دانش‌پژوه، احمد آرام، احمد تفضلى، مصطفى مقربى، جواد حدیدى، قیصر امین‌پور، حمید فرزام، محمد خوانسارى و عبدالقادر منیازوف، از اعضاى پیوسته فرهنگستان، چهره در نقاب خاک کشیده‌اند.
فرهنگستان این مجله‌ها را منتشر می سازد: نامه فرهنگستان، مجله ادبیات تطبیقی، مجله دستور، مجله فرهنگ‌نویسی، مجله گویش‌شناسی و فرهنگستان علوم. انتشارات فرهنگستان نیز بخش پرکاری است که تا کنون کتابهای فراوان و ارزشمندی را به بازار نشر روانه کرده است.
* برگرفته از پایگاه اینترنتی فرهنگستان و دانشنامه ویکی‌پدیا
