یادمان

شوش؛ عیار میراث‌داری ما

شوش، کهن‌ترین پایتخت ایران و یکی از مهمترین محوطه‌های تاریخ بشری است. با این حال، هنوز در فهرست میراث جهانی به ثبت نرسیده؛ نه تنها به ثبت جهانی نرسیده بلکه حدود عرصهٔ باستانی آن نیز مورد مناقشه و اختلاف است.

حدود یک ماه پیش حمید بقایی، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، با ادبیات ویژهٔ خود سخنانی دربارهٔ شوش گفت که دوباره نگرانی‌هایی را در میان کارشناسان برانگیخت. چکیدهٔ سخنان وی –که با عنوان «جوسازى درباره تخريب شوش ارزش کارشناسى و قانونى ندارد» (21 آذر 1389، میراث آریا) منتشر شد- این است که: شوش در معرض خطر نیست و اخبار مربوط به تخریب‌ها در مجموعهٔ باستانی شوش کذب است... حريمی که توسط فرانسوي‌ها براي مجموعهٔ باستانی شوش تعريف‌شده جامع و معیار است. شهر شوش يک حريم مصوب دارد که از نظر ما قانوني است... يک عده [باستان‌شناسان] دنبال اين هستند که بگويند، شهر 120 هزار نفري شوش بايد تخليه شود و معتقدند کل شهر بايد محوطه تاريخي شود... اين‌ها حرف جديدي نيست، حرف کهنه‌اي است که قبلاً هم مطرح شده بود، هيأت بازرسي هم فرستاديم، بررسي هم کرديم. يک هتل دو طبقه داشتند مي‌ساختند، گفتند هتل چند طبقه دارند مي‌سازند... اگر اينها خيلي دلسوز ميراث فرهنگي هستند، بيايند به فکر بازار تهران باشند که در حال نابودي‌ است. چرا راجع به بازار تهران سکوت مي‌کنند؟ سرانجام بر اساس این گزاره‌ها چنین نتیجه گرفته است که: «اينها نشان مي‌دهد اين افراد تنها به دنبال جوسازي هستند ولي ما به اين حرف‌ها اهميتي نمي‌دهيم...»
اما واقعیت چیست؟ به استناد مدارکی که جنبه اسنادی دارند، مجموعه باستانی شوش در معرض تخریب و تجاوز است. تصویب حریم آن می‌توانست یکی از راه‌های حفاظت باشد، اما با گذشت دو سال هنوز مورد تصویب قرار نگرفته است. محدوده‌ای که «رمن گیرشمن» و هیأت فرانسوی در شوش معین کردند، براساس معیارهای حدود نیم قرن پیش بود. از آن زمان تاکنون، هم کشفیات جدید باستان‌شناسی چشم‌اندازهای تازه‌ای گشوده و به دانسته‌های ما افزوده شده است و هم قوانین و ضوابط میراث جهانی در سطح بین‌المللی تحولات بنیادی داشته است. علاوه بر این، همان حریم نیز اکنون مورد قبول مدیریت این سازمان نیست. حریمی که پس از خروج فرانسوی‌ها در سال 1367 توسط باستان‌شناس پیشکسوت ایرانی، استاد مهدی رهبر، مشخص شد نیز به کرات مورد تجاوز و تعرض قرار گرفته است. حریمی که در سال 1386 به درخواست و با مجوز رسمی سازمان میراث فرهنگی توسط محمدتقی عطایی معین شد نیز به تصویب نرسیده است. افزون بر این، برخلاف آنچه ریاست سازمان میراث گفته، تاکنون هیچ یک از باستان‌شناسان ایرانی یا بین‌المللی نگفته‌اند یا ننوشته‌اند که «می‌بایست شهر شوش تخلیه شود و کل شهر بايد محوطه تاريخي بشود»؛ برعکس، باستان‌شناسان بارها تأکید کرده‌اند که مردم شهر شوش علاقه بسیاری به حفظ میراث فرهنگی دارند و حضور آنها یکی از مهمترین مؤلفه‌های حفاظت از مجموعهٔ باستانی شوش است. در واقع مدیریت ناکارآمد و غیرمتخصص در سازمان میراث فرهنگی گاه عامل فهم وارونهٔ مسایل می‌شود. برخلاف سخن رییس سازمان میراث فرهنگی، بر اساس اسناد منتشر شده، هتل امیرزرگر که در عرصه شوش در حال ساخت است، از آغاز 4 طبقه بوده و نه 2 طبقه. هرچند ساخت این هتل (فارغ از تعداد طبقات آن) اساساً خود تخریب و تجاوز مستقیم به عرصهٔ باستانی شوش محسوب می‌شود. بنابراین، بحث در تعداد طبقات بحثی انحرافی است. باستان‌شناسان متفقاً و صریحاً مخالف ساخت این هتل در محل کنونی‌اند و اگر این هتل با یک کیلومتر فاصله ساخته شود مشکلی پیش نخواهد آمد. حتی اگر نظر آنها مورد توجه مدیریت سازمان میراث فرهنگی یا سایر نهادهای مسوول قرار نگیرد، دست‌کم در تاریخ درج خواهد شد که «کارشناسان و پژوهشگران اعلام نظر کردند، اما مدیران گوش شنوا نداشتند».
نکته دیگر اینکه باستان‌شناسان و کارشناسانی که دربارهٔ شوش اعلام نظر کره‌اند یا کاوشگران آن محوطه بوده‌اند و یا از صاحب‌نظر در زمینهٔ میراث فرهنگی خوزستان؛ یعنی در باب یک امر علمی و تخصصی نظر داده‌اند. اینکه گفته می‌شود «اگر... دلسوز ميراث فرهنگي هستند، بيايند به فکر بازار تهران باشند...» گزاره‌ای مغلطه‌آمیز و حاکی از درک‌نکردن موضوع است. هر چند که باستان‌شناسان در چند دههٔ گذشته منتقد جدی تخریب بافت‌های تاریخی بوده‌اند؛ بنابراین، حرف ایشان علاوه بر مغلطه‌آمیز بودن، نادرست هم محسوب می‌شود.
آیا کهن‌ترین پایتخت ایران که روزگاری مورخان و فلاسفهٔ یونان آن را به دیدهٔ تحسین می‌نگریستند آنقدر اهمیت ندارد که مدیران سازمان میراث فرهنگی دربارهٔ آن مسوولانه‌ عمل کنند و به جای حذف نظر کارشناسان و باستان‌شناسان، همایشی با حضور آنها و با دعوت از رسانه‌های جمعی برگذار نماید تا به ابهام‌ها درخصوص وضعیت شوش پاسخ گفته شود؟

___________
1- این نوشته پیش‌تر در روزنامهٔ همشهری، 30 دی 1389، سال نوزدهم، شمارهٔ 5322 منتشر شده است.

• < قبلی
• بعدی >