ایران‌بوم

مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در مجموع دارای 64 مجموعه و کتابخانه اهدایی است. عموم آنها از سوی فرهیختگان، نویسندگان، ایرانشناسان، پژوهشگران نامی به این مرکز اهدا شده است. برای هریک از آن مجموعه ها که حکم گنجینه ی بی نظیری است، فضای مجزا و جداگانه درنظر گرفته شده است. برخی از این مجموعه ها مانند مجموعه ایرج افشار در زمانی اهدا شد که شخص در قید حیات بود. برخی توسط فرزندان و خانواده به مرکز اهدا شده است. تلاش می کنیم به مرور این گنجینه های بی نظیر را معرفی کنیم. اولین گزارش به مجموعه اهدایی ایرج افشار اختصاص دارد.

***

ایرج افشار (16 مهر 1304- 18 اسفند 1389)
ایران شناس، کتاب شناس و مصحح
کتابخانه اختصاصی یا گنجینه پژوهشی استاد ایرج افشار، با موافقت فرزندان ایشان و به موجب دو یادداشت در سال 1378ش به کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی سپرده شده است. برای آگاهی جامعه فرهنگی متن واگذاری عیناً در شماره 15 مجله بخارا به چاپ رسیده است. مطابق نظر واگذارندگان کتابخانه دارای هیأت امنایی است که بر عملکرد و پیشرفت کارهای آن نظارت دارد. این گنجینه اکنون در بخش مجموعه های اهدایی شماره 1 مرکز به مساحت 220 متر مربع و یک سالن مطالعه و به صورت بسته نگاهداری و اداره می شود.
اهداء کننده: ایرج افشار
تاریخ اهدا: آبان ماه 1378ش
تاریخ انتقال به مرکز: 1390-1391ش
آمار مجموعه: حدود 20,000 جلد شامل کتاب، رساله، مجله، روزنامه، نسخه خطی، عکسی، چاپی،نامه، اوراق و اسناد، نوشته و برگه. از این شمار 465 عنوان مجله به زبان های فارسی و عربی در 933 مجلد، 220 جلد نسخه های عکسی، 134 عنوان مجله به زبان های غربی، 19 جلد روزنامه، 18 جلد کتاب چاپ سنگی، 16 جلد پایان نامه است و مابقی گنجینه را کتاب ها و رساله ها به تعداد 18837 مجلد تشکیل می دهد. همچنین مجموعه عکس ها و نامه های استاد نیز بسیار ارزشمند است. گنجینه شامل 4784 قطعه عکس، 51 پوشه نامه و اسناد ، یک چمدان حاوی یادداشت ها و فیش های سید حسن تقی زاده و 25 جزوه دان یادداشت های اللهیار صالح است.
الفبایی: شده (نشریات ادواری نیز الفبایی شده است)
فهرست نویسی: شده و بر روی برنامه سیمرغ کتابخانه مرکز با قید [مجموعه افشار] متمایز شده است (بخش کوچکی از کتاب ها مانده)
لیبل و شماره کنگره: شده (بخش کوچکی از کتاب ها مانده)
موضوع کتاب ها: ایران شناسی، ادبیات، زبان شناسی، تاریخ، سیاست، هنر و فرهنگ، کتاب شناسی و راهنمای کتاب، فرهنگ و دانشنامه، یادنامه و جشن نامه
وجه ممیز مجموعه: عکس و نامه

اجزاء مجموعه: (این بخش توسط ایرج افشار در مشروحه ای معرفی شده است)
1. کتاب
بر اساس مشروحه ای که استاد افشار خود نوشته است، بخش زیادی از کتاب ها به رایگان و توسط خود نویسندگان به دست او رسیده است. این کتاب ها به دست خط نویسندگان به افشار تقدیم شده اند. از جمله درگذشتگان می توان به سید حسن تقی زاده، ابراهیم پور داوود، علی اصغر حکمت، سعید نفیسی، دکتر رضازاده شفق، دکتر فخرالدین شادمان، سید محمد علی جمالزاده، مجتبی مینوی، دکتر محمد معین، محمد تقی مدرس رضوی، بدیع الزمان فروزانفر، محمود فرخ، نصرالله فلسفی، علی مؤید ثابتی، اللهیار صالح، رضا علی دیوان بیگی، دکتر لطفعلی صورتگر، فریدون توللی، دکتر مهدی بیانی، مهدی بامداد، محمد صدر هاشمی، حبیب یغمایی، دکتر پرویز ناتل خانلری، محمدتقی دانش پژوه، دکتر عباس زریاب خویی، دکتر غلامحسین یوسفی اشاره کرد. در میان کتاب های اروپایی که همه در مباحث ایران شناسی است، نویسندگانی که غالباً شرق شناس نیز بوده اند چون سر هارولد گیب، ولادیمیر مینورسکی، بازیل نیکی تن، هانس روبرت رویمر، هانری ماسه، آن لمبتون، ژان اوبن، ژیلبر لازار، دوشن گیلمن، برت فراگنر، مینو بوهوندا کتاب های خود را به خط خود به استاد هدیه کرده اند. کتاب های گنجینه از کتاب های عادی و مباحث اجتماعی، حقوق و مآخذ علمی و فنی و ترجمه آثار ادبی ملل دیگر عاری است. این گونه کتاب ها را استاد افشار در دوره ای که راهنمای کتاب منتشر می شد (1337-1357ش) و کتابخانه عمومی انجمن کتاب دایر بود، در کتابخانه می سپرد اما این کتابخانه در سال 1358ش از بین رفت. دوره انتشارات الفرقان هم در مجموعه هست.

2. کتاب های نایاب، کم یاب، گران یاب و دیریاب
مانند اسرار التوحید (چاپ روسیه)، الابنیة عن حقایق الادویة (چاپ عکسی)، تمثیلات آخوند زاده (چاپ اصلی که هم کمیاب است و هم به مناسبت الصاق دو یادداشت خط آخوند زاده بدان ارزش خاصی دارد و این یادداشت یادآور اهدای کتاب به فرهاد میرزا معتمدالدوله است)، مردم گریز (حبیب اصفهانی)، منشئات فریدون بیگ، دیوان امیر شاهی (چاپ عکسی)، لغات شاهنامه ولف (چاپ اصلی با جلد ممتاز) و 200 جلد دیگر از این گونه مطبوعه ها.

3. کتاب های چاپ سنگی
حدود 150 جلد چاپ سنگی در این مجموعه هست که تعدادی از آنها دارای تصویر است.

4. مجله
شامل مجلات اساسی فارسی که اغلب مجله های تحقیقی و دانشگاهی است. بیشتر این مجلات جلد شده مگر مجلات سال های 1370ش. تعداد مجلات مجلدها حدود 2000 جلد (؟ یا 2000 مجله) است.
درباره مجلات اروپایی باید گفت خوشبختانه دوره نسبتاً کامل مجله های آبستراکتا ایرانیکا، ایرانیکا آنتی کوآ، مجموعه آکتا ایرانیکا، ایرانین استادیز، استودیا ایرانیکا، ایران، ایرانیش میتایلونگن، انجمن باستان شناسی آلمان، کتیبه های ایران در این گنجینه وجود دارد.

5. کاتالوگ
کاتالوگ های کتاب فروشانی که تخصصشان فروش کتاب های شرق شناسی است مانند دوره کامل فهرست کتاب فروشی «اَداورینتم» که مؤسسه ای از میان رفته است و در دوره فعالیت خود مهمترین مرکز خرید و فروش کتاب های شرق شناسی بود. نیز کاتالوگ های لوزاک، بریل، هاراسوویتز از ذخائر این گنجینه است که به راحتی در ایران دستیاب نمی شود. در این بخش حدود 50 تا از کاتالوگ های چاپی نفیس نسخه های خطی و آثار عتیقه ایرانی وجود دارد که مؤسسه معروف ساتبی (لندن) به چاپ رسانیده بود.

6. عکس نسخ خطی
مقداری عکس نسخ خطی و حلقه های میکروفیلم از نسخه های خطی مانند مختصر مفید، ترجمه آثار البلاد، شاهنامه نسخه های ژاپون، سفرنامه استرآباد، سفرنامه ادیب الممالک، منافع حیوان، سفرنامه بلوچستان، قصص الانبیاء، سفارتنامه خلیل شیرازی، تواریخ نسخه لیدن، تحفة العراقین، مسالک و ممالک، مجمل التواریخ، غزوات تیمور، آثار و احیاء، جواهرنامه، ترجمه لاتینی گلستان، مرشد و فیلم های دیگر.

7. نقشه
نقشه های جغرافیایی ایران (غیر از 8 قطعه نقشه قدیمی خارجی که قاب شده و متعلق به فرزندان استاد افشار است و امانی است) در 2 بسته.

چاپ کرده های افشار: بر اساس کتاب فهرست موضوعی، لوس آنجلس، 2003م، کتاب های چاپ کرده افشار در این زمینه هاست.
متون فارسی در 46 عنوان،
رساله ها و کتابچه ها در 94 عنوان،
تحقیقات ایرانی در 9 عنوان،
کتابداری، کتابشناسی و فهرست در 18 عنوان،
منبع تاریخ دوره قاجار در 47 عنوان،
کتاب های چاپ لوحی- نسخه برگردان در 9 عنوان،
مجموعه مقاله در 3 عنوان،
مجموعه ها و یادنامه ها در 23 عنوان،
نشریات ادواری در 14 عنوان.

از جمله اقدامات مهم مرکز دایرة المعارف ادامه کار فهرست نویسی مقالات فارسی در زمینه ایران شناسی است. بدین معنی که 6 مجلد از این فهرست مستقیماً از جانب بنیادگذار آن، استاد افشار تدوین و انتشار یافته بود. تدوین این فهرست از مجلد هفتم با مدیریت خانم ایران ناز کاشیان – زیر نظر استاد افشار- و با همکاری جمعی از پژوهشگران مرکز دنبال شده است. تا کنون 6 مجلد از این فهرست مربوط به مقاله های سال های 1377 تا پایان شهریور 1391ش در مرکز گردآوری شده، 3 مجلد آن انتشار یافته و 3 مجلد دیگر زیر چاپ است. ضمناً برای سهولت مراجعه به این فهرست طرحی در دست مطالعه است که کلیه مقالات گردآمده در 12 مجلد، یکپارچه شود و همراه با لوح فشرده در اختیار اهل تحقیق قرار گیرد.