ایران‌بوم

نتیجه ی فعالیت های متابولیسمی گیاهان، طیف وسیعی از موادی است که ممکن است در گونه های به خصوصی از گیاهان به مقدار قابل توجهی جمع شده باشد. بعضی از این مواد استفاده های غذایی دارند و بقیه به عنوان مواد اولیه در صنعت به کار می روند. بشر مدتها پیش شروع به استخراج یا جدا کردن این محصولات با ارزش کرد که امروزه تعدادی از آن ها نقش مهمی در صنعت ایفا می کنند.
در قرآن آیاتی ( عبس/ 32؛ نازعات /33) با مضمون « متاعاً لکم و لأنعامکم » وجود دارند. متاع عبارت است از « چیزی که انسان به وسیله آن حوائجش را برطرف می کند و هر چیزی که از آن بهره گرفته شود متاع است. »(1)
« همچنین متاع به معنی انتفاع ممتدالوقت است و به هر چیزی که به صورتی از آن بهره برداری شود متاع گفته می شود ».(2)
برخی مفسرین متاع را به معنی تغذیه و غذا گرفته (3) و گفته اند منظور از « متاعاً لکم » میوه است و منظور از « لأنعامکم » علف و چراگاه است. (4) عده ای نیز آن را به معنی عام « بهره برداری و منفعت » گرفته اند. (5) شیخ طوسی دراین باره می گوید: « متاع هر چیزی است که انسان از آن بهره بگیرد و شامل هر نوع بهره ای اعم از خوراکی، دیداری، پوشیدنی و لمس کردنی می شود و خداوند فرموده که گیاهان را برای بهره برداری انسان ها و چهارپایان آفریده است ».
ذیل آیه 19 مؤمنون بیان شده که منظور از عبارت « ومنها تأکلون » فقط بحث تغذیه ای آن ها نیست و این آیه به این موضوع اشاره دارد که این گیاهان مصارف دیگری مانند کاربرد برگ آن ها در فرش و گاهی لباس، ساخت خانه از چوب آن ها، ساخت مواد دارویی از برگ و میوه آن ها و مصرف چوب گیاه به عنوان سوخت نیز دارند. (6)
در گذشته های دور استفاده از گیاهان در تهیه آتش و زغال و ساخت ادوات و وسایل مورد نیاز زندگی و ساخت خانه خلاصه می شد که البته این کاربردها هنوز هم ادامه دارد ولی امروزه مصارف متعدد و متنوعی از گیاهان می شود، به طوری که تنها از درختان ( غیر از سایر گیاهان ) بیست هزار نوع کالا تهیه می شود که شامل کالاهایی مانند انواع روغن ها، عطرها، عرقیات گیاهی، کاغذ، لاستیک طبیعی، سازه های چوبی، صنایع دستی و ... می باشد.(7)

دستیابی به آتش

علاوه بر کاربرد اولیه آتش در جهت مقابله با سرما، محافظت از خود در برابر حیوانات وحشی، به دست آوردن روشنایی و نیز به کارگیری آن در پخت گوشت حیوانات و سایر مواد غذایی می توان گفت دستیابی به آتش اولین گام در مسیر صنعت بود و بشر با استفاده از آن توانست وارد مرحله جدیدی از زندگی خود شود که در ابتدا محدود بود، ولی با گذشت زمان روزبه روز به کشفیات جدید انسان در این راه افزوده شد. آیه ذیل از جمله آیاتی است که به این کاربرد گیاهان اشاره دارند:
الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَاراً فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ‌ ( یس/ 80).
همان [ خدای ] که برای شما از درخت سبز آتشی پدید کرد پس آنگاه شما از آن آتش می افروزید.
گفته شده منظور از « شجر الاخضر » دو درخت « مرخ و عفار » است که عرب با سایش آن ها بر روی یکدیگر آتش درست می کردند. (8) برخی نیز بر این باورند که افروخته شدن آتش از چوب درختان منحصر به دو درخت مرخ و عفار نیست و این ویژگی مشترک تمامی درختان است و این خاصیت در این دو درخت بهتر و سریع تر ظاهر می گردد، چنان که از قدیم ضرب المثلی در میان عرب وجود دارد که می گوید: فی کل شجر نار. بر خورد شدید چوب درختان با یکدیگر- حتی چوب سبز آن ها- موجب جرقه و تولید آتش می شود که گاه این آتش و جرقه در میان برگ های خشک افتاده، موجب آتش سوزی در جنگل ها می شود. توجه علمی این امر روشن است زیرا از هر دو جسم در اثر اصطکاک شدید جرقه حاصل می شود و به عبارتی در دل هر ذره ای از عالم، حتی درون درختان سبز، آتش نهفته است. (9) از کلبی نقل شده که « از هر درختی آتش به دست می آید مگر درخت عناب ». (10) طنطاوی هم در ذیل این آیه به مسئله عجیب بودن ایجاد آتش از گیاه سبز اشاره کرده و در ادامه، تاریخچه چگونگی روشن کردن آتش در روزگار انسان های اولیه و اینکه با چه دشواری هایی همراه بوده را بیان می کند. (11)
أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ‌ أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ‌ ( واقعه / 72- 72).
آیا آتشی را که می افروزید دیده اید؟ آیا درخت آن را شما پدید آورده اید یا ما پدید آورنده ایم؟
این آیات نیز اشاره به پدید آمدن آتش از درختان دارد، درختانی که خداوند می رویاند. به عبارتی آتش نیز یکی از نشانه های خداوند در زمین است.
آتش یکی از پدیده های مفید در دنیاست که سرما را مرتفع می سازد و در طبخ غذاها مثل گوشت و حبوبات و دیگر مواد غذایی کاربرد دارد و برای ذوب کردن فلزات و اتصال آن ها به یکدیگر به کار می رود. (12) آتش و حرارت نقش حیاتی و تعیین کننده ای در گردش چرخ های عظیم صنعت دارند و فقدان مواد آتش زا و سوخت ها که گاه به صورت مستقیم مانند چوب و زعال سنگ و گاه به گونه ای غیرمستقیم مانند مواد نفتی از گیاهان به دست می آیند، موجب رکود صنعت و تمدن بشر، نابودی ثروت ها و درنهایت متوقف گشتن حیات انسان ها می گردد. (13) زغال سنگ یکی از فرآورده های جهان گل و گیاه و بازمانده دم اسبیان عظیم الجثه و گلسنگ هاست که در گذشته های بسیار دور می زیسته اند و به همین دلیل آن زمان را دوران زغال سنگ می نامند. (14)

روغن های گیاهی

روغن های گیاهی ضمن نقش مهمی که در رژیم غذایی انسان دارند، به طور صنعتی هم در تولید محصولاتی مانند صابون ها، نرم کننده ها، رنگ ها و بسیاری موارد دیگر کاربرد دارند. یکی از مهم ترین استفاده های صنعتی روغن ها در گذشته، کاربرد آن ها به عنوان سوخت بود و روغن زیتون نیز از بهترین آن ها. خداوند در قرآن به این خاصیت زیتون اشاره کرده است:
اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لاَ شَرْقِیَّةٍ وَ لاَ غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِی‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ ( نور/ 35).
خدا نور آسمان ها و زمین است. داستان نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی باشد [ و ] آن چراغ در آبگینه ای است [ و ] آن آبگینه گویی ستاره ای است تابان، [ چراغ ] از روغن درخت پربرکت زیتونی که نه شرقی است و نه غربی برافروخته شود، که نزدیک است روغنش با آنکه آتشی به آن نرسیده است روشنی دهد، روشنی در روشنی است. خدای هر که را خواهد به نور خود راه نماید و خدای برای مردم مثل ها می زند و خدای به همه چیز داناست.
از روغن زیتون برای سوخت چراغ و در دباغی استفاده می شود و چوب آن به عنوان سوخت و خاکستر آن برای شستن پارچه های ابریشم کاربرد دارد. جدا کردن روغن آن به فشردن نیاز ندارد و خداوند به این دلیل که روغن زیتون بهتر می سوزد، آن را ذکر کرده است. (15)
روغن زیتون غیرخوراکی که به وسیله حلال ها از تفاله های زیتون های فشرده به دست می آید، در صنعت صابون سازی به کار می رود. در بازار برای شناخته شدن این روغن را با گیاه رزماری رنگ می کنند. این ماده به دلیل سرعت جذب بالا در داروسازی و به خصوص به صورت سترون شده با گومنول و عطرمایه (16) اکالیپتوس برای چکاندن در بیتی، درمان سوختگی ها و تهیه پمادها کاربرد فراوانی دارد. (17) لذا این روغن در فرمول بسیاری از فرآورده های دارویی و زیبایی وارد می شود. (18)

مواد عطری

در گذشته و امروز، از عطرمایه گل ها و گیاهان و حتی برگ و چوب برخی درختان، بهترین عطرها برای نوازش روح و جان انسان و نیز کاربرد در صنعت مواد غذایی ساخته شده است. ریحان، زنجیل و کافور از گیاهان عطری هستند که در تهیه عطرمایه های گیاهی و مواد عطری کاربرد دارند و در قرآن نیز به این ویژگی آن ها اشاره شده است.

ریحان

فَرَوْحٌ وَ رَیْحَانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ‌ ( واقعه /89 ).
پس آسانی- هنگام مرگ و پس از آن در برزخ و رستاخیز- و روزی جاودانی- یا گیاه خوشبو - و بهشت پُرنعمت [ فراروی اوست ].
از ریحان روغنی گرفته می شود که در صنعت عطرسازی و صابون سازی کاربرد دارد. (19) این گیاه از خانواده نعناعیان و نام فارسی آن شهسپرم یا شاهسپرغم است. قسمت مورد استفاده آن برای تغذیه برگ و سرشاخه های آن است ولی برای تهیه عطرمایه از تمامی گیاه تازه استفاده می شود. از هر دو کیلوگرم ریحان یک گرم عطرمایه به دست می آید که به رنگ زرد روشن است و دارای بو و عطری ملایم. (20) از برگ ریحان علاوه بر مصرف خام آن برای معطر ساختن غذاها استفاده می شود (21) و عطرمایه آن که به عطرمایه بازیلیک (22) موسوم است، مصارف مختلف درمانی دارد.(23)

زنجبیل

وَ یُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْساً کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلاً (انسان، 17)
و در آنجا جامی بنوشانندشان که آمیزه آن زنجبیل است.
این گیاه که به آن زنجفیل نیز می گویند از خانواده زنجبیل است و گیاهی است چند ساله که ریزوم غده ای ناهموار و منشعب آن قسمت مورد استفاده آن است. این گیاه بوی قوی، معطر و مطبوعی دارد و طعم آن گرم، نافذ و سوزاننده است. زنجبیل دارای یک تا سه درصد عطرمایه مرکب از کامفن، فلاندرین، سیمن و مقدار کمی ژرانیول، بورنئول و سیترال است. این گیاه در شمار ادویه خوراکی و مورد استفاده همه ملت هاست. (24) این گیاه در صنعت مواد غذایی و به عنوان چاشنی و طعم دهنده کاربرد دارد. استفاده از آن به صورت روغن، عصاره و اولئوزین از طرف سازمان دارو و غذایی امریکا (FDA) بی خطر شناخته شده است. (25) از این مواد در تهیه مواد خوراکی و نوشیدنی مانند شیرینی، بیسکویت، چاشنی غذا، نان زنجبیلی، ترشی ها، شربت ها و مرباها استفاده می شود. (26)

کافور

إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُوراً (انسان،5)
همانا نیکوکاران از جامی می نوشند که آمیزه آن کافور است- سرد و خوشبوست.
گفته شده سردی، سفیدی و عطر کافور معروف است(27) و هر چیز خنک و خوشبویی را به آن مثال می زنند(28) و در این آیه منظور چشمه هایی است در بهشت که آب آن در سفیدی، سرد و خوشبویی مانند کافور است. (29) کافور از تیره برگ بو است. در همه بخش های این درخت، سلول های ترشح کننده مخصوصی وجود دارد که محتوی نوعی عطرمایه پراکنده است که از اکسید شدن آن کافور به دست می آید ولی اغلب از چوب این گیاه کافور استخراج می شود. برای این منظور درخت را قطع کردده، چوب ناحیه تنه درخت و شاخه های آن را به صورت قطعه های کوچک درآورده در دستگاه های ساده با بخار آب تقطیر می کنند که در نهایت کافور به دست می آید. (30) ماده حاصل از تقطیر چوب این گیاه در ساخت برخی مواد شیمیایی و در صنعت عطرسازی کاربرد دارد. (31) کاربرد کافور در صنعت داروسازی است و در تهیه بسیاری از پمادهایی که مصرف خارجی دارند و برای تسکین درد و بهبود التهاب های عصبی مؤثرند کاربرد دارد و یکی از مواد اصلی این داروهاست. (32)

دیگر کاربردهای صنعتی

بسیاری از مواد اولیه صنایع از گیاهان به دست می آید. به عنوان مثال یکی از گیاهانی که در قرآن نام آن ذکر شده « استبرق » است. البته تقریباً همه مفسرین این کلمه را در آیه:
مُتَّکِئِینَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَى الْجَنَّتَیْنِ دَانٍ‌ ( الرحمن / 54 ).
بر بالش ها و بسترهایی تکیه زنند که آستر آن ها از دیبای ستبر است.
و نیز دو آیه دیگری ( کهف /31؛ دخان /53 ) که این کلمه در آن ها به کار رفته است، استبرق را به معنای حریر چینی و دیبایی که نه نازک است و نه ضخیم دانسته اند. (33)
گیاه استبرق درختچه ای است با برگ های بدون دم برگ که سطح زیرین آن ها پوشیده از کرک های پنبه ای است. از شیرابه این گیاه نوعی لاستیک سفیدرنگ تهیه می گردد. دانه های این گیاه پوشیده از تارهای ابریشمی است. (34)
« کائوچو » یکی از مواد ضروری در زندگی امروز که نقش مهمی در صنایع ایفا می کند و در جهان صنعت پس از نفت در درجه دوم اهمیت است، از شیره یالاتکس برخی گیاهان به دست می آید که « گیاهان کائوچویی » نامیده می شوند. این گیاهان اغلب به خانواده های Moracea, Apocynacrae, Asclepiadaceae, Ephorbiaceae تعلق دارند. استبرق (35) با شیرابه سفیدرنگ نیز یکی از این گیاهان است. (36) که امروزه از این گیاه در ساخت لباس های ضد گلوله هم استفاده می کنند.
اختراع کاغذ و تهیه آن از چوب و برگ درختان یکی دیگر از موارد کاربرد گیاهان در زندگی انسان هاست که سهم عمده ای در پیشرفت تمدن و علم بشر داشته است به طوری که می توان گفت اشاعه علم و فرهنگ در دنیا و انتقال آن به نسل های آینده مرهون این فرآورده مهم گیاهی است. زیرا تا قبل از اختراع کاغذ که اولین بار توسط مصریان انجام گرفت، برای نوشتن نامه ها، علوم و سایر مطالب از استخوان های حیوانات و برگ درختان و ... استفاده می شد که هر یک با مشکلات فراوانی از قبیل اشغال فضای زیادی، دشواری در نقل و انتقال و عدم مقاومت و ماندگاری طولانی مدت همراه بود که با ورود کاغذ این مشکلات، تا حد زیادی مرتفع شد. مقوا، جعبه های کاغذی و مقوایی و حتی ظروف ساخته شده از کاغذ و مقوا، از دیگر موارد کاربرد این فرآورده است.
کتان و پنبه دو گیاهی هستند که برخی از بهترین انواع کاغذها را از آن ها می گیرند. از نیشکر هم می توان کاغذ تهیه کرد ولی اغلب کاغذها را از حل کردن چوب در اسید و فشردن آن در میان غلتک های سنگین به دست می آورند. امروزه جنگل های بسیاری را برای ساختن خمیر کاغذ پرورش می دهند و کاغذ یکی از هزاران ارمغان گیاهان به انسان است. (37)
در فرمایشهای امام صادق (علیه السلام) به مفضل درباره کاربردهای صنعتی گیاهان چنین آمده است:
عوده و أفنانه حطب فیستعمله الناس و فیه بعد أشیاء تعالج بها الأبدان و أخری تدبغ بها الجلود و أخری تصبغ الأمتعة و أشباه هذا من المصالح ألست تعلم أن من أخس النبات و أحقره هذه البردی و ما أشبهها ففیها مع هذا من ضروب المنافع فقد یتخذ من البردی القراطیس التی یحتاج إلیها الملوک و السوقة و الحصر التی یستعملها کل صنف من الناس و یعمل منه الغلف التی یوقی بها الأوانی و یجعل حشوا بین الظروف فی الأسفاط لکیلا تعیب و تنکسر و أشباه هذا من المنافع. (38)
شاید شک کنی منفعت این گیاه فراوان که در دشت و هامان می روید... چوب و شاخش هیزم مسافران و شهریان است و بسیاری از آن ها دوای امراض ابدان است و بعضی پوست ها را دباغی می کنند و بعضی متاع ها را رنگ می کنند و مانند این ها از مصلحت ها بسیار است. مگر نمی دانی که خسیس تر و بی قدرتر از گیاه ها، پیزر است و مانند آن و در آن انواع منفعت هاست. مثل آنکه کاغذ از ایشان می سازند و پادشاهان و رعایا بدان محتاجند و حصیر از آن می سازند که هر صنف از مردم آن را به کار می بندند و غلاف ها را برای محافظت آبگینه و غیر آن می سازند و ظروف که در صندوق ها گذارند در میانش پر می کنند که نشکند و اشباه از این منافع در آن بسیار است. (39)

پی‌نوشت‌ها:

1- خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج2، ص 83
2- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص 757
3-محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 210؛ محمد حسین حسینی همدانی، انوار درخشان، ج17، ص 360
4- ابن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج30، ص 39؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج5، ص 212؛ رشیدالدین میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج10، ص 284
5- ابن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج4، ص 446؛ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، جواهر الحسان، ج5، ص 554؛ جلال الدین سیوطی، تفسیر جلالین، ج1، ص 558؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج10، ص 156؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج15، ص 250؛ بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج15، ص 12؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج26، ص 153.
6-ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج14، ص 219.
7- حمید کلیجی، قرآن و طبیعت، ص 126.
8- محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 479؛ ابواسحاق احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج8، ص 137؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 679؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج4، ص 24؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج4، ص 261؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج7، ص 440؛ حسین بن احمد شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج11، ص 100؛ محمد جواد نجفی خمینی، تفسیر آسان، ج16، ص 310؛ علی اکبر قرشی، احسن الحدیث، ج9، ص 111.
9-ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج5، ص 193-194.
10- ابواسحاق احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج8، ص 137؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 679؛ حسین بن احمد شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج11، ص 100.
11- طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج17، ص 233-235
12- عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج12، ص 405.
13- ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج5، ص 199.
14- محمد محمدی ری شهری، درس هایی از اصول عقاید اسلامی، ج2، ص 268.
15- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج7، ص 226؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 13، ص 258؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج6، ص 156.
16- Essence
17- مصطفی نورانی، دورنمایی از طب اسلامی ( گیاهان دارویی )، ص 119.
18- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج3، ص 328.
19- مرتضی اکبرزاده، موسوعة الاعشاب و النباتات فی القرآن و السنة، ص 298.
20- مصطفی نورانی، دورنمایی از طب اسلامی ( گیاهان دارویی )، 111.
21- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 49.
22-essence de basilic.
23- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 47.
24- همان، ص 552-555.
25- علی صالحی سورمقی، گیاهان دارویی و گیاه درمانی، ج1، ص 212.
26- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 76.
27- ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج5، ص 260.
28- محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج20، ص 124.
29- فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، ج4، ص 460؛ رشید الدین میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج10، ص 318؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج20، ص 126؛ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 528؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج5، ص 90، محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج11، ص 294، ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج3، ص 57؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج7، ص 99؛ بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج7، ص 9.
30- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 335- 338.
31- مرتضی اکبرزاده، موسوعة الاعشاب و النباتات فی القرآن و السنة، ص 299.
32- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان درقرآن، ص 70- 73.
33- برای نمونه: محمود زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص 452؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج4، ص 460؛ جلال الدین سیوطی، تفسیر جلالین، ج1، ص 536؛ محمد حسین طباطبای، المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص 110؛ حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج12، ص 429؛ وهبة بن مصطفی زحیلی، المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج27، ص 225.
34- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 358- 360.
35-Calotropic Procera
36- زهرا فاکر باهر، گیاهان مولد کائوچو، ص 7.
37- محمد محمدی ری شهری، درس هایی از اصول عقاید اسلامی، ج2، ص 268- 269.
38- مفضل بن عمر جعفی، توحید مفضل، ص 163.
39- محمد باقر مجلسی، ترجمه توحید مفضل، ص 204.