زیست بوم

اخلاق زیست محیطی در سفر

برگرفته از تارنمای راسخون 

نویسنده: فاطمه صالحه شاهنوش فروشانی

چشم انداز:

محیط زیست طبیعی - این مخلوق زیبای الهی - در فصل تابستان میزبان خانواده‌هایی است که برای گذراندن اوقات تابستانی و تجدید قوای روحی و جسمی به سفر می روند. جنگل ها، دریاها، دامنه کوهستان‌ها، دشت های سرسبز و حواشی رودخانه ها حتی کویر تف دیده، مقصد سفر، یا گذرگاه است.

ورود انسان به محیط طبیعی، زیست گاه حیوانات را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. این امر گاهی به شکل مستقیم مانند : ماهی گیری، شکار پرندگان و حیوانات مورد توجه است و گاه در اثر استفاده ی انسان از محیط پرورشی حیوانات دگرگون می شود. استفاده ی معقول از محیط زیست و حفاظت از آن مهم است تا زندگی دیگر موجودات زنده آسیب نبیند و نسل های آینده نیز از بهره گیری نعمت های الهی محروم نمانند؛ از این رو پرداختن به موضوع اخلاق زیست محیطی همواره مورد نیاز و ضروری است که باید ارباب رسانه ها و نویسندگان و گویندگان در فرهنگ سازی اجتماع آن را جدی بگیرند تا این وظیفهٔ عمومی نهادینه گردد. به منظور توسعه فرهنگ زیست محیطی استفاده از معارف و آموزه های دینی مورد سفارش و تأکید اسلام از محورهای مهم امور فرهنگی اجتماع به شمار می آید.
بر اساس گزارش سازمان های مسؤول، بخش وسیعی از ذخایر طبیعت به علت رفتار ناصحیح انسان ها توان احیا و خود پالایی را ندارد.
در اسلام هر گونه رفتاری که منجر به فساد در عرصه ی محیط زیست شود، نهی شده است. عصیان گری بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاری در عرصه ی محیط زیست بحران آفرین است.
توجه به حفظ محیط زیست همواره در تمام ادیان الهی مورد تأکید قرار گرفته است. در جهان بینی توحیدی هر عمل و رفتار شایسته از سوی انسان که با نیت الهی انجام شود، عبادت به حساب می آید. انسان ها نه تنها موظف به اصلاح رفتار خود نسبت به طبیعت هستند، بلکه در برابر ناهنجارهای دیگران در استفاده از محیط زیست نیز مسؤول می‌باشند؛ چرا که بی تفاوتی در برابر خطاهای اجتماعی موجب شایع شدن آن می‌گردد.

محیط زیست

محیط زیست عبارت از محیط فیزیکی زیست شناختی و اجتماعی است که موجود زنده در آن زندگی می کند و با آن در کنش متقابل قرار می گیرد. محیط زیست گاهی به تمامی زیست کره زمین گفته می شود، اما نواحی کوچک جغرافیایی، یا حتی محیط های کوچک تر از آن را نیز محیط زیست می نامند. (1)
اخلاق؛ علمی است که پیرامون صفات نهفته در نفس و نیز افعال، اقوال و افکار صادره از این صفات و چگونگی پاک سازی نفس از رذیلت ها و چگونگی تخلق به فضایل و نشان دادن راه های سعادت جاویدان و غیره بحث می کند. (2)
در این نوشتار، اخلاق عبارت از دستور العمل‌های مربوط به حفظ محیط زیست و جلوگیری از انواع تخریب آن می باشد؛ همچنان که زیستن صحیح در محیط زندگی را به ما می آموزد.
سفر؛ سیر و سیاحت در زمین و مشاهده ی طبیعت زیبای خداوند است که اگر با خرد ورزی و اندیشه همراه باشد، زمینه ی معرفت و کمال انسان را فراهم می سازد. قرآن شریف نیز در آیات بسیاری به این موضوع اشاره می فرماید. تجربه های مستقیم و غیر مستقیم بشر نیز سفر را عامل سلامت روح و روان و کار آمدی عقل و راحت جان می داند.

اهمیت حفظ محیط زیست :

از آن جا که محیط زیست بسیاری از ذخایر مورد نیاز انسان همچون؛ معادن، جنگل ها، آب ها، حیوانات و... را در بر دارد، بی موالاتی در تعامل با محیط زیست و تخریب آن آثار سوء و جبران ناپذیری را در پی دارد؛ از این رو احکام عملی محیط زیست دارای بعد فردی و حکومتی است. وظیفه ی حکومت اسلامی تقنین و نظارت بر حسن اجرای قوانینی است که کردار انسانی را در قبال محیط زیست معقول و مطلوب نموده تا مادر حیات و سرچشمه و گهواره ی زندگی دنیوی انسان ها در مسیر تکامل مادی و معنوی او را یاری نماید؛ بر همین اساس اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی می گوید : « در جمهوری اسلامی ایران حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد؛ از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است ».
بر این اساس باید همگان در حفظ محیط زیست کوشا باشند.

پرورش اخلاق زیست محیطی

در فقه اسلام برای تمامی رفتارهای بشر، قوانین و آداب وضع شده است. نظام هستی که از سوی ناظم علیم و حکیم به وجود آمده، با هدف و قانون از سوی همان ناظم پیش می رود؛ چرا که در بسیاری از موارد، قوانین آداب بشری با فرمان امیال نفسانی وضع می شود. دین مبین اسلام با مقررات اخلاقی و تعالیم حیات بخش، جلب منافع نوع بشر و مصالح فردی و اجتماعی را در نظر دارد و حتی اغراض و امیال انسان ها را به اعتدال می کشاند.
آیات و روایات بسیاری اخلاق و آداب زیست محیطی را به صراحت بیان نموده است.
یکی از مسایل مورد توجه خداوند در قرآن نسبت به توصیف عالم طبیعت و نیز توصیه های اهل بیت علیهم السلام در زمینه ی چگونگی استفاده و برخورد با طبیعت آن است که وظیفه انسان در برابر این نعمت ها و حقوق محیط زیست روشن شود. آدمی اگر راه صحیح عمل به وظیفه را بداند، نیل به کمال مطلوب آرزوی درازی نخواهد بود. کمال عملی انسان ناشی از کمال اخلاقی اوست؛ زیرا " رفتار " همان واکنش " اخلاق " است و کارهای انسان از ریشه های اخلاقی او تغذیه می گردد. نباید فراموش کنیم که فهم مسایل اخلاقی و همچنین اخلاق زیست محیطی مستقل از التزامات و تعهدات انسانی نیست و در این رهگذر اخلاق زیستی مرهون ارزش های دینی است که بدون آن قادر به حفظ تعادل و توازن محیط زیست موجودات و پیرایش آسیب ها نخواهد بود.
بهره برداری از طبیعت و جلوه های آن حق انحصاری انسان ها نیست؛ چرا که او تا جایی مجاز به دخالت در محیط زیست است که به اهداف متعالی خود برسد و در جهت دست یابی به حیات طیبه و توسعهٔ متعادل که ضامن ارتقای صنع جسمی و روحی است، گام بردارد؛ از این رو باید به گونه ای سفر نمود که خطری محیط زیست را تهدید نکند.
شیخ صدوق قدس سره با سند از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل می کند که آن حضرت فرمود : « سافروا تصحوا؛ سفر کنید تا سلامت بمانید ». صحت در این روایت مطلق است و شامل سلامتی جسم و روح و روان می باشد.
سیر و سفر نیز همچون سایر امور باید همراه مقصود و غرض شرعی و عقلایی باشد.
امام صادق علیه السلام فرمود : « در حکمت آل داوود علیه السلام چنین آمده است : به راستی که عاقل سفر نمی کند؛ مگر در سه مورد : توشه برداری برای معاد، آبادانی معاش، لذت بردن بدون انجام حرام ». (3)
قرآن کریم نیز در بسیاری از آیات با هدف عبرت گیری از عاقبت انسان های خطاکار امر به سیر و سیاحت می نماید.
در اسلام سفر کردن آدابی دارد که برخی از آن چنین است : 1. ذکر بسم الله و دعاهای سفر، 2. طلب خیر نمودن، 3. حرکت در زمان های مناسب، 4. صدقه دادن، 5. وصیت کردن، 6. انتخاب هم سفر مناسب، 7. یاری رساندن به همراهان و پرهیز از اختلاف با آن ها، 8. حسن خلق، 9. همراه داشتن مایحتاج سفر. (4)

چگونه « سفر » اخلاق زیست محیطی را به مخاطره می کشاند؟
چون آلاینده های سفر به شکل غیر متمرکز و پراکنده است، پاکیزگی و بهداشت محیط زیست را زودتر و بیشتر به چالش می کشاند که گاه فاجعه آفرین است.
آلودگی های محیط زیست به آبی و خشکی تقسیم می شود :
سفرهای محیط آبی ( Hydrosphere ) دریایی و رودخانه ای و نیز حواشی آن ها؛ همچون : تالاب ها، مرداب ها و دریاچه ها
موضوع اصلی بررسی حفظ زیست آبی است. در این سفرها نکات ذیل از اهمیت بیشتری برخوردار است :
1. نریختن زباله ها داخل آب، 2. آلوده نکردن آب ها با مواد شوینده ی شیمیایی، 3. روشن نگه نداشتن خودرو در کنار آب ها، 4. جاری نساختن فاضلاب کمپ ها و چادرها داخل آب ها، 5. شنا نکردن در آب های آشامیدنی چشمه ها.
فراموش نشود که آب های ساکن (Lentic water) در مقایسه با آب های روان(Lotic water) نیاز به مراقبت بیشتر دارند.
گونه ای از چشمه های آب گرم حاوی مواد رادیواکتیو خطرناک است. این آب ها نه تنها مفید نمی باشد، بلکه در ایجاد برخی سرطان ها مؤثر است؛ بنابراین لازم است که چشمه ها آزمایش شده مورد استفاده قرار گیرد. از آن جا که محیط زیست خشکی (Lithosphere) در تماس آلودگی طولانی با پهنه ی گسترده تر و جمعیت بیشتر قرار دارد؛ دامنه و عمق آن نیز جدی تر است.
خشکی ها شامل : جنگل ها، دشت ها، دامنه ی کوهستان ها، جاده ها و... است. در مواجهه با محیط زیست خشکی موارد ذیل از جمله خطرها و تهدیدهای محیط زیست خشکی به شمار می آید :
1. دفع و رها سازی زباله های غیر قابل تجزیه، 2. ورود به محدوده زندگی حیوانات که منجر به تخریب محل زندگی، یا ترساندن حیوانات می شود، 3. شکستن شاخ و برگ درختان برای طبخ غذا و... و نیز ساختن ذغال و...، 4. رعایت نکردن نظافت و محیط اطراف اقامت کوتاه یا طولانی، 5. ایجاد سرو صدا و هیجان در محیط آرام جنگل و کوهستان و بر هم زدن آرامش حیوانات و ساکنین آن جا، 6. شکار حیوانات برای تفریح و سرگرمی.

گردشگری و اکوتوریسم

اکوتوریسم یا تورهای گردشگری به منظور جذب طبیعت دوستان، طبیعت شناسان، دانشمندان، هنرمندان و ماجرا جویان است که انگیزه اصلی آن ها تفریح نیست، بلکه تماشا و پی بردن به شگفتی های طبیعت، آشنایی با گونه های کمیاب، پدیده های طبیعی و حتی عجایب و اماکن دست نخورده و بکر مورد نظر است.
فعالیت های اکوتوریستی عبارت است از : پیاده روی های برنامه ریزی شده ایستگاهی و نیز دامنه نوردی، عبور از رودخانه های خروشان با قایق های بادی، سفر به مناطق ییلاقی و عشایری، سفر به روستا و مزارع اطراف آن ها به منظور، آشنایی با فرهنگ اهالی، کوهپیمایی، سفر به مناطق صعب العبور طبیعی، بازدید از غارهای طبیعی، مطالعه طبیعت گیاهی و جانوری، تماشای حیوانات و پرندگان، آشنایی با محیط زیست طبیعی. (5)
رعایت آداب سفر و اخلاق محیط زیستی در گردش گری و اکوتوریسم اهمیت بیشتری پیدا می کند؛ چرا که سهل انگاری و بی مبالاتی درحرکت های اجتماعی و گروهی نتایج زیان بارتری به بار می آورد.

آشنا کردن کودکان با اخلاق زیست محیطی
کودکان نقش اساسی در انگیزه و انتخاب اولیای خانواده برای سفر و مقصد آن دارند؛ از این رو باید آداب و اخلاق زیست محیطی با شیوه های خوب آموزشی به آن ها نیز تعلیم داده شود. برای نیل به این منظور بیدار نمودن فطرت پاک توحیدی آن ها و آشنا کردنشان با قوانین و مقررات و تعامل با همراهان سفر، توصیف محیط سفر و اهداف آن پارامترهای کمک کننده است :
1. دعوت به تماشای منظره ها؛ از این فرصت برای آموزش چیزهایی که کودکان از نزدیک کمتر دیده اند، یا هرگز ندیده اند، استفاده کنید و درباره ی کوه، جنگل، صحرا، برف و باران و سایر پدیده های که در طول سفر می بینید با او صحبت کنید. نیز می توان از عوامل محسوس برای هوشیاری ناخودآگاه آن ها بهره برد و آفرینش زیبای الهی را به آن ها نشان داد. بهتر آن است که برای این امر از قبل مطالعه داشته باشیم.
2. توقف برای استراحت؛ اگر وسیله ی سفر، ماشین شخصی خودتان است؛ برای جلوگیری از خستگی کودکان زمان بیشتری را در نظر بگیرید. کودک شما به توقف های کوتاه نیاز دارد.
3. نقشه خوانی؛ قبل از سفر، نقشه ی مسیر به سوی مقصد را روی کاغذ بیاورید. مکان ها و نقاط مورد علاقه ی کودکان را همراه نقاط مهم مورد نظر خودتان روی نقشه علامت گذاری کنید و آن را به بچه ها نشان دهید. از آن ها بخواهید که در طول سفر نقاط یاد شده را مورد توجه و دقت بیشتر قرار دهند؛ بدین ترتیب سفر شما نتایج سودمندتری خواهد داشت.
4. همراه داشتن وسایل نقاشی؛ قبل از سفر یک زیردستی مخصوص برای نقاشی و نیز چند قلم تهیه نمایید؛ به این ترتیب بچه ها می توانند بخشی از طول سفر را با نقاشی کردن بگذارنند. با این کار زمانی را در سکون و آرامش به سر می برید که در این مدت می توانید نکته های اخلاقی زیست محیطی را به آن ها بگویید. (6)
5. انتخاب زمان مناسب برای سفر؛ تأثیر زمان مناسب در بهره گیری فرزندان از مظاهر زیست محیطی را نباید فراموش کرد.
6. پرورش روحیه عبادت و معنویت؛ جوانان آماده ترین گروه برای شنیدن و دیدن مسایل معنوی هستند. بیان شیوا و ساده، توجه دادن به مظاهر خلقت و جلوه های معنوی و ایمان فرصت غنیمتی در طول سفر است. توجه به اقامه ی نماز و توقف کوتاه در نزدیک اماکن عبادی و مذهبی؛ همچون زیارت گاه ها و مساجد بین راه از خاطرات خوش سفر می تواند باشد، البته باید توجه داشت که در طول سفر تنها این گونه مکان ها محل توقف و دیدن نباشد، بلکه بخشی از گذرگاه های سفر به حساب آید.

توصیه‌ها :
مراقب باشید گونه های گیاهی و جانوری غیر بومی را به محیط ناآشنا با محیط زیست آن ها وارد نکنید.
مواد زاید و زباله را در محل مناسب قرار دهید، یا حتی در صورت امکان به منزل بازگردانید تا هنگام تخلیه ی زباله ها مسیر مناسب را پیموده باشید.
تا جایی که امکان دارد، اتومبیل را روشن نگذارید.
در رودخانه ها و تالاب ها از مواد شوینده استفاده نکنید.
کیسه های پلاستیکی را در محیط خشکی رها نسازید. این توصیه ها را در محیط های آبی جدی تری بگیرید.
هنگام غروب با احتیاط و دقت بیشتر رانندگی کنید تا در برخورد با حیوانات وسط جاده، اتفاق ناگوار رخ ندهد.
با آداب و رسوم محلی و تنوع فرهنگی کشور، به ویژه در روستاها آشنا شوید.
با گشت های طبیعت گردی به گردش بروید تا در مورد تنوع زیستی دیدگاهی تازه و چند جانبه به دست آورید.
از پارک ملی یا جنگلی نزدیک محل زندگی خود دیدن کنید.
دوربین عکاسی یا فیلم برداری همراه داشته باشید و از مکان‌های زیبا و دیدنی تصویربرداری کنید.

پی‌نوشت‌ها:
1. حسن دولت آبادی، فرهنگ محیط زیست، ص 90 و 91.
2. آیه الله مظاهری، کاوشی نو در اخلاق اسلامی، ج 1، ص 27.
3. ر.ک؛ وسایل الشیعه، کتاب الحج و العروه الوثقی، کتاب الحج.
4. وسایل الشیعه، کتاب الحج، باب آداب السفر الی الحج و غیره، باب 1، ح 1.
5. نشریه الکترونی دهکده.
6. با اقتباس از : www.askdrsears.com

منبع: نامهٔ جامعه 35

• < قبلی
• بعدی >