ایران‌بوم

عادت یکی از خصایص انسان است که به موجب آن، توجه فرد نسبت به پیرامون خود و به طور کلی هر آنچه که در ارتباط نزدیک و همیشگی با وی می باشد کم می شود. به این صورت که برخوردهای مکرر با یک امر- اگرچه بسیار حیاتی و مهم- موجب غفلت از اهمیت و حساسیت آن می گردد. برای مثال اگر علل و اسباب رسیدن به یک مقصد معین همواره فراهم باشد، توجه انسان نسبت به اهمیت و نقش آن ها در رسیدن به هدف، کمرنگ می گردد. بشر پرورش یافته دامان طبیعت است و زندگی او در بستر محیط زیست جریان دارد اما طبیعت هم یکی از حوزه هایی است که اغلب انسان ها از آن غافلند، زیرا در همه مراحل زندگی بشر او را همراهی و نیازهای او را مرتفع کرده است. برای انسان اهمیتی ندارد که خورشید هر روز طلوع می کند، چون پیوسته به همین منوال بوده و مهم نیست که چگونه اکسیژن هوا تأمین می شود زیرا انسان همواره نفس کشیده و همیشه برای تنفس او اکسیژن مهیا بوده است. و به راستی انسان چه قدر به این مسئله می اندیشد که ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا دانه ای بروید و درختی به بار بنشیند...

خداوند در قرآن این ویژگی انسان ها را چنین بیان می کند:
وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ‌ ( یوسف/ 105 )
و بسا نشانه ها در آسمان ها و زمین هست که بر آن می گذرند و از آن رویگردانند.

گیاهان از نشانه های خداوند بر روی زمین هستند که نقش آن ها در زندگی انسان و محیط زیست او پوشیده مانده است. « در قرآن کریم متجاوز از 750 آیه وجود دارد که در آن ها به پدیده های طبیعی اشاره شده است. در غالب این آیات، مطالعه کتاب آفرینش و تدبر در آن ها توصیه شده است. از نظر قرآن، موجودات طبیعی آیات ( نشانه های ) حق تعالی هستند و طبیعت شناسی باید به منزله آیت شناسی تلقی شود و ما را از آیات به صاحب آیات برساند و هدف غایی طبیعت شناسی از دید قرآن، افزودن بر معرفت انسان ها نسبت به خداوند و تقرب به اوست ». (1)
محیط زیست از نظر لغوی متشکل از دو کلمه « محیط » و « زیست » است.

محیط به معنای « مکان، اوضاع و احوال آمده و آنچه که شخص یا چیزی را احاطه کرده است و منشأ تغییر و تحول است و به عبارتی به معنای فراگیرنده است » (2) و واژه زیست به معنای « زندگی، حیات و زیستن » (3) می باشد. برنامه سازمان ملل متحد برای محیط زیست (PUNE)، محیط زیست را مأوای کامل انسان معرفی می کند. (4)

اهمیت محیط زیست

یکی از چالش های بسیار جدی در هزاره سوم، توجه به محیط زیست و بررسی مشکلات ناشی از تخریب آن است. انقلاب صنعتی اروپا و ورود تکنولوژی در زندگی انسان، پیامدهایی از قبیل آلوده شدن آب دریاها و رودخانه ها، نابودن شدن جنگل ها و مراتع که به بیابان زایی منجر شده، پدید آمدن شکاف در لایه ازن، آلودگی هوا به خصوص در شهرهای بزرگ که زاییده مصرف بی رویه سوخت و استفاده غیرصحیح از منابع زیستی است به همراه داشته که موجب خسارات جبران ناپذیری به جهان هستی شده اند. به طوری که در حال حاضر برای بقای کل موجودات زنده، از جمله انسان، موضوعی مهم تر و ضروری تر از مسئله محیط زیست وجود ندارد و انسان امروز همه توان خویش را به کار گرفته تا این معضل بزرگی را که به بار آورده به گونه ای حل و فصل نماید. و از آنجایی که رفتار انسان نسبت به جامعه و محیط زیست برآمده از باورهای فرهنگی و دینی اوست، طی چند سال اخیر توجه به دین در حل این بحران زیست محیطی آغاز شده است و در همین راستا اندیشمندان و محققین مسلمان نیز تلاش خود را بر آن داشته اند تا با بهره گیری از کتاب آسمانی آخرین فرستاده خداوند و نیز مکتب اسلام گامی در جهت حل این معضل بردارند « چرا که ایشان بر این باورند که بهترین نسخه شفابخش این درد مزمن و ملال آور جهان معاصر را می توان از لابه لای آیات قرآن کریم و احادیث گهربار معصومین (علیهم السلام) استنباط کرد ». (5) آیات متعددی ( آل عمران/59؛ کهف /37؛ حج/5؛ فاطر/11؛ طه/55؛ روم/20 ) به خلقت و سرشته شدن انسان از خاک اشاره دارند:
هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ ....( غافر/67 ).
اوست آن [ خدای ] که شما را از خاک آفرید...

« منظور از خلقت انسان از خاک این است که خلقت انسان به زمین منتهی می شود زیرا پیدایش مراتب تکوین انسان که شامل نطفه، علقه، مضغه و سایر مراتب می باشد به عناصر زمین منتهی می گردد ». (6) برخی نیز خلقت انسان از خاک را چنین تفسیر کرده اند که پیدایش انسان از نطفه است که اجزای سازنده آن از خون به وجود می آیند و خون نیز از مواد غذایی پدید آمده است که با واسطه و یا مستقیماً به گیاهان منتهی می گردد، گیاهانی که از خاک و آبند. (7) و نیز گفته شده این آیه به خلقت پدر همه انسان ها- حضرت آدم (علیه السلام) - اشاره دارد. (8) و آیات دیگری به سرشته شدن انسان از طین ( گل ) ( انعام/2؛ اعراف/12؛ مؤمنون/12؛ سجده/7؛ صافات/11؛ ص 71 ) و یا صلصال ( گل خشک شده ) ( حجر/23 و 28 و 26؛ الرحمن /14 ) و نیز رویش و رشد گیاه گونه وی (9) اشاره دارند که در واقع همه این تعاریف بیانگر نزدیکی انسان با طبیعت و عوامل آن ( خاک، آب و گیاهان ) است. با این وصف تأثیر فراوان و شگرف طبیعت بر روح و جان آدمی قابل توجیه و فهم می گردد و به روشنی می توان دریافت که چرا سبزه زارها، دریاها، آسمان بیکران، آبشارها، کوه ها و سایر مظاهر طبیعت نقشی بسزا در آرامش و طیب خاطر انسان ها دارند و از این همه، اهمیت پرداختن به محیط زیست و حفظ و نگهداری آن آشکار می گردد.
در این میان گیاهان، از سویی خود از مظاهر طبیعت به شمار می روند و ازسوی دیگر به عنوان یک عامل مهم در حفظ دیگر عوامل زیست محیطی مطرحند. لذا نقش تعیین کننده گیاهان بر حیات جاری در کره زمین موجب گردیده تا دین مبین اسلام به درختان، جنگل ها، گل های زیبا و تمامی گیاهان به عنوان یکی از مظاهر طبیعت و عاملی مؤثر بر محیط زیست، توجه ویژه داشته باشد. (10)

پیدایش مراتع

مراتع یکی از جلوه های محیط زیست گیاهی هستند که در آیات به آن ها اشاره شده و این امر نشانگر اهمیت آن ها در محیط و زندگی انسان هاست:
وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحَاهَا أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَ مَرْعَاهَا وَ الْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ‌ ( نازعات/ 30- 33).
و زمین را پس از آن بگسترانید. [ و ] از آن آبش و گیاهانش- یا چراگاهش- را بیرون آورد. و کوه ها را [ بر آن ] استوار و پابرجا گردانید.
وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعَى‌ فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى‌ ( اعلی4-5)
و آن که [ گیاه ] چراگاه را بیرون آورد- برویانید- پس آن را خاشاکی خشک و سیاه گردانید.
« مرعی » به معنی « چراگاه است »(11) و « جایی است که جنبندگان در آن می چرند ».(12)
اغلب مفسرین نیز مرعی را چراگاه معنی کرده اند، یعنی جایی که چهارپایان از آن تغذیه می کنند. (13) که در جای دیگر با کلمه « أب » از آن یاد شده است:
أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبّاً ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقّاً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبّاً وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلاً وَ حَدَائِقَ غُلْباً وَ فَاکِهَةً وَ أَبّاً مَتَاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ‌ ( عبس /25-32).
همانا ما آب [ باران ] را فروریختیم فرو ریختنی، سپس زمین را [ با سر بر آوردن گیاهان ] بشکافیم شکافتنی، پس در آن دانه ها رویانیدیم و انگور و سبزی، ... و بوستان های پر درخت، و میوه و علف، تا برخورداری باشد برای شما و چارپایان شما.
« أب » یعنی « علوفه ای که برای چرانیدن حیوانات و درو کردن آماده می شود ». (14)
اکثر مفسرین نیز أب را به معنی چراگاه و علوفه چهارپایان می دانند. (15) از ابن عباس نقل شده که « أب چراگاه و سبزه زار است ». (16) در واقع هر دو کلمه مرعی و أب معادل واژه مرتعند. زیرا « به طور کلی مرتع زمینی است پوشیده از رستنی ها که در آن دام ها و حیوانات قابل شکار علف خوار می چرند ». (17)
اهمیت شناسی و حفظ مراتع در زندگی انسان به اندازه ای است که امروزه در بسیاری از کشورها به عنوان یک رشته دانشگاهی مستقل است.

تأمین فضای سبز

خداوند انسان را در آغوش طبیعت آفرید و پاسخ نیازهای او را نیز در طبیعت نهاد و در مقابل طبیعت را به خدمت انسان گماشت تا پاسخگوی نیازهای او و ضامن حیات و بقای او گردد. در این بین نقش برخی از اجزای طبیعت مانند درختان، جنگل ها و به طور کلی گیاهان در زندگی انسان و بقای او پررنگ تر از سایرین است. (18) از گذشته های دور گیاهان، به خصوص جنگ ها نقش تعیین کننده ای در زندگی انسان داشته اند. تا مدت ها بیشتر به استفاده از چوب و نقش صنعتی گیاهان توجه می شد طوری که از قرن هفدهم تا ابتدای قرن نوزدهم که آستانه صنعتی شدن بود، جنگل ها ارزش اقتصادی زیادی یافتند و تبدیل به یکی از منابع مهم اقتصادی کشورها شدند زیرا بخش عمده بودجه کشورها از فرآورده های جنگل ها تأمین می شد. به مرور و با پیشرفت صنعت و افزایش عوارض ناشی از آن، دیگر خدمات درختان و گیاهان به بشر که از جمله مهم ترین آن ها اثرات زیست محیطی گیاهان و درختان است، به طور برجسته ای نمایان شد. زیرا جنگل ها نه تنها از مهم ترین منابع زیستی انسان به شمار می آیند. بلکه در حفظ و نگهداری دیگرسیستم های حیات بخش نقش تعیین کننده ای دارند. به همین دلیل تخریب جنگل ها (19) مشکلات جبران ناپذیری نظیر از بین رفتن خاک، تغییرات آب و هوایی، انهدام منابع ژنتیکی و خشک شدن منابع آب های زیرزمینی در پی خواهد داشت. مهم تر از آن و به قول وزیر کشاورزی هند، نسل بشر در آینده به خاطر از بین رفتن پوشش گیاهی با مشکل کمبود اکسیژن مواجه شده و نبود آن زندگی انسان ها را تهدید خواهد کرد. (20) این اهمیت و نقش تعیین کننده گیاهان در محیط زیست از تعریفی که برای فضای سبز آمده به روشنی آشکار می گردد. طبق این تعریف فضای سبز عبارت است از « جوامع گیاهی اعم از درخت و درختچه، بوته، گل و چمن و سایر پوشش های نباتی که به منظور حفظ سلامتی روح و جسم انسان و فعال کردن بوم سازگان های طبیعی در بخشی از اراضی درون یا بیرون شهری ایجاد شده و هدف آن بهبود کیفیت زیست محیطی انسان هاست ». (21)
اهمیت این مطلب در آیات قرآن نیز ذکر شده است و خداوند از بین بردن مزارع و کشتزار و به قولی پوشش گیاهی را از مصادیق فساد در روی زمین دانسته و به دنبال آن نابودی نسل ها را مطرح می کند.
وَ إِذَا تَوَلَّى سَعَى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لاَ یُحِبُّ الْفَسَادَ ( بقره /205 ).
و چون والی و سرپرست کاری شود- و قدرت و ریاست یابد یا چون پشت کند و از نزد تو بازگردد- می کوشد تا در زمین تباهی کند و کشت و نسل- دام یا نژاد- را نابود سازد و خدا تباه کاری را دوست نمی دارد.
خداوند در این آیه معنای فساد در زمین را بیان می کند و اینکه از بین بردن حرث و نسل موجب فساد در زمین می شود. به این دلیل که قوام حیات و بقای انسان به تغذیه و تولید مثل است، که دو رکن اساسی و مهم در زندگی او هستند. انسان از نظر تغذیه به حیوانات و گیاهان نیازمند است و حیوانات هم به گیاهان وابسته اند. در حقیقت در امر تغذیه، گیاهان اصل هستند و حرث هم همان پرورش گیاهان است، خداوند این چنین فساد در زمین را به حرث و نسل مرتبط می کند زیرا از بین بردن حرث ونسل موجب نابودی انسان و در نتیجه ایجاد فساد در زمین می شود. (22) به بیان دیگر، انسانی که با از بین بردن گیاهان و درخت ها و یا هر عملی در این راستا، موجبات انهدام طبیعت و محیط زیست را فراهم آورد مصداق « مفسد فی الارض » را پیدا می کند. به طور قطع مفهوم « وَ لا تَعثَوا فِی الاَرض مُفسِدین » ( عنکبوت/ 36 ) و به عبارت دیگر منظور قرآن از « فساد در زمین » یا « مفسد فی الارض » بودن که یکی از امور حقوقی در فقه اسلامی به شمار می رود و در حوزه دین و عدالت اجتماعی مورد بحث و بررسی فقیهان مسلمان قرار گرفته است، جنبه ای طبیعی و کیهانی نیز دارد که می توان نابودی و ویرانی زمین ناشی از تخریب محیط زیست در عصر حاضر را بر آن منطبق دانست. (23) خداوند طبیعت و جهان هستی را با تمامی اجزای آن در اختیار انسان قرار داده تا با استفاده صحیح از منابع، ضمن تأمین نیازهایش در آبادانی آن بکوشد.
هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا ( هود /61 ).
او شما را از زمین آفرید و شما را در آن زندگانی داد- یا شما را به آبادانی آن واداشت.
این امر میسر نیست مگر در سایه تصرف عادلانه در طبیعت، هر گونه تصرف افراطی، موجب اخلال در روند عادی طبیعت و بر هم زدن موازنه محیط زیست می گردد. این تغییر عملکرد آثار سوء بسیاری دارد که در حیات موجودات زنده، به ویژه انسان تأثیر می گذارد. در فرهنگ اسلامی به این استفاده نادرست از منابع، « کفران نعمت و اسراف » و به بهره برداری سالم از امکانات، « شکر نعمت » گفته می شود. (24) در قرآن اسراف، که زمینه ساز تباهی و ویرانی طبیعت است از مصادیق فساد در زمین دانسته شده است.
وَ لاَ تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ‌ الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لاَ یُصْلِحُونَ‌ ( شعرا/ 152- 151 ).
فرمان اسرافکاران را گردن منهید، آنان که در زمین تباهکاری می کنند و کار نیک و شایسته نمی کنند.
در بیان اهمیت آباد کردن زمین که ایجاد فضای سبز یکی از مصادیق آن است، از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمودند:
إن قامَتِ السّاعَةُ وَ فی یَدِ أحدِکُمُ الفَسیلَةُ فَإنِ استَطاعَ أَن لا تَقُومَ السّاعَةَ حَتی یَغرِسَهَا فَلیَغرِسَها. (25)
اگر نشایی در دست یکی از شماست و کمترین زمانی تا برپایی قیامت دارید، در همان فرصت کوتاه آن نهال را بکارید.
و در مقابل بی اعتنایی به طبیعت و از بین بردن گیاهان امری نکوهیده است، تا آنجا که امام صادق (علیه السلام) قطع درختان میوه را مستوجب عذاب الهی می دانند:
لا تقطَّعوا الثَّمارَ فَیَصُبَّ الله عَلَیکُمُ العَذابَ صَبّا.(26)
درختان میوه را قطع نکنید زیرا در آن صورت خداوند عذابی سخت بر شما فرود خواهد آورد.
دین مبین اسلام بر میانه روی در هر کار و از جمله در مصرف و استفاده از منابعی که در اختیار انسان قرار دارد، بسیار تأکید کرده است. به این معنی که آدمی از منابع و طبیعت به اندازه ای بهره برداری کند که هم خودش تا زمانی که در آن زندگی می کند برخوردار باشد و هم نسل هایی که پس از او پا به عرصه وجود می گذارند، امکان بهره برداری از این منابع را داشته باشند.
خداوند در قرآن با عباراتی مانند و لا تُسرفوا ( انعام/ 141؛ اعراف /31 )، و لا تَعتَدوا ( بقره /190؛ مائده /87 ) و لا تَطغَوا ( طه /81؛ هود/112؛ الرحمن /8 ) انسان را از خارج شدن از مسیر اعتدال نهی می کند. زیرا انسان ها بر سر سفره خلقت میهمانند و بایستی رعایت حقوق این سفره الهی را بنمایند. رعایت اعتدال نه تنها مانع از فساد و تباهی محیط زیست می گردد، بلکه به آبادانی زمین نیز می انجامد.

زیباسازی محیط زیست

گیاهان همیشه برای بشر جنبه سمبلیک و زیبایی داشته اند و انسان ها در تشبیهات، اشعار و سایر آثار هنری خود از گل ها و گیاهان به عنوان سمبل زیبایی استفاده می کردند. لذا اولین تأثیری که از گیاهان در طبیعت به ذهن می رسد نقش آن ها در زیباسازی محیط است، به طوری که کلمه زیبایی با تصویر گل ها در گیاهان زیبا در ذهن همراه است و با شنیدن عبارت طبیعت زیبا، جنگل ها و فضای سبز در ذهن مجسم می شود که در قرآن با ظرافت به این مطلب اشاره شده است:
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ ( حج /63 ).
آیا ندیدی که خدا از آسمان آبی می فرستد آنگاه زمین سرسبز می گردد؟ آری، خداوند باریک بین و آگاه است.
« مخضّره » عبارت است از « سرسبزی همراه با طراوت و تازگی به گونه ای که طراوت جزئی از مفهوم این کلمه است » .(27)
ظاهراً در این آیه نسبت سبز شدن به زمین داده شده است ولی این نسبت، یک نسبت مجازی است، نه حقیقی، زیرا این گیاهان هستند که سبز و خرم می شوند نه خود زمین. گیاهان پس از رویش و سرسبزی به گونه ای زمین را تحت پوشش قرار می دهند و طوری جلوه گر می شوند که گویی زمین عوض شده و سراسر سبزی و خرمی است و این نکته ظریف و دقیقی است که در این آیه نهفته است. « ان الله لطیف خبیر » به این معنی است که قطعاً خداوند نسبت به موجودات لطف دارد و از احوال و اوضاع آن ها مطلع و آگاه است. آفرینش گیاهان با این لطافت و ظرافت و زیبایی نیز یکی از الطاف پروردگار یکتاست. از امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در کتاب عیون اخبار رضا آمده است که ایشان به این نکته اشاره کرده و فرموده اند « لطیف بودن خداوند که ما او را با آن می خوانیم به دلیل آفرینش مخلوقاتی لطیف و ظریف است که گیاهان از آن ها می باشند. » (28) و این، همه نشان از تأثیر شگرف گیاه در چشم نواز کردن محیط زیست و زیبا ساختن آن دارد. جالب اینکه خداوند در این آیه خود را با صفت « لطیف » می خواند و این نکته را یادآور می شود که دیدن هر زیبایی و لطافتی، بایستی انسان را به سوی خالق یکتای لطیف و زیبای جهان رهنمون سازد.
« آیا ندیدی که خداوند چگونه با فروفرستادن باران زمین را زنده می کند و انواع گوناگونی از گیاهان را که به اشکال و رنگ های زیبا و شگفت انگیزند و سرشار از سرسبزی و طراوت، می رویاند به طوری که منظره زیبا و نظم شگفت انگیز آن ها چشم ها را خیره می نماید؟ » (29)
در جای دیگر به صراحت به نقش زیباسازی و آراستن گیاهان در زمین اشاره شده است:
فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعَامُ حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّیَّنَتْ( یونس / 24 ).
پس رستنی های زمین از آنچه مردم و چهارپایان می خورند به آن درآمیخت [ و رویید ] تا چون زمین آرایش خود [ از شکوفه ها و گل ها ] فراگرفت و آراسته شد.
« زُخرُف » در لغت به معنی « زینت و نقش و نگار » است. (30) برخی مفسرین گفته اند: « زخرف شکوفه های رنگارنگی هستند که چشم را خیره می کنند » (31) و منظور از آیه این است که زمین با انواع گیاهان که به رنگ های متنوع هستند، زیبا و بهجت انگیز شود(32). برخی نیز زمین را در این حالت به عروس تشبیه کرده، می گویند زمین مانند عروسی که لباس های رنگارنگ پوشیده و زینت داده شده، با انواع و اشکال گوناگون گیاهان رنگارنگ آراسته گردیده است. (33)
درختان و به طور کلی گیاهان، موجب ایجاد و بالا بردن کیفیت مرئی زیبایی در محیط می شوند و به دلیل اینکه موجوداتی زنده هستند و رشد نموده و در هر فصل تغییر می کنند، در طراحی محیط و زیباسازی آن کاربرد فراوانی دارند، به طوری که می توان به وسیله آن ها محل هایی که چهره محیط را ناخوشایند می کنند استتار کرد. علاوه بر این گیاهان و درختان به خاطر قابلیت جذب گرد و غبار، در پاکیزگی هوا و محیط نقش بسزایی دارند. (34) درختان و به طور کلی گیاهان به دلیل تنوع رنگ برگ ها و گل هایشان در فصل های مختلف سال، منظره ای زیبا و در عین حال طبیعی را در برابر دیدگان انسان قرار می دهند که می توانند بهترین مرجع انسان های خسته از فشارهای روحی زندگی ماشینی باشند زیرا در روزگاری که چشم انداز انسان ساختمان های بلند و ازدحام ماشین هاست، هیچ چیز به اندازه طبیعت زنده و شاداب و گل های رنگارنگ نمی تواند انسان را به آرامش و نشاط دعوت و چشم اندازی زیبا برای او ترسیم کند به ویژه رنگ سبز برگ های درختان و سبزه زار که از نظر روان شناسی اثر آرامش بخشی بر روح و روان انسان دارند. لذا یکی از عوامل مهم طراحی و زیباسازی محیط زندگی انسان، گیاهانند.

پی‌نوشت‌ها:

1-مهدی گلشنی، قرآن و علوم طبیعت، ص 111.
2- محمد معین، فرهنگ فارسی، ج2، ص 1717.
3- همان، ص 113.
4- زاکس اینیانس، بوم شناسی و فلسفه توسعه ، ص 58.
5- علی حسینی، بازخوانی کتاب فقه محیط زیست، ص 131.
6- محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج17، ص 34.
7- احمد بن مصطفی مراغی، المراغی، ج24، ص 92؛ وهبة بن مصطفی زحیلی، المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج24، ص 158.
8- ابوجعفر محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج24، ص 54؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 827؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج8، ص 162؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج11، ص 331.
9- وَ اللهُ أنبَتکُم مِّنَ الأرضِ نَبَاتاً ( نوح /17)
10- عیسی ولایی، الگوهای رفتار با طبیعت ( محیط زیست ) از دیدگاه قرآن وسنت، ص 153.
11-راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص 357.
12- حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج4، ص 162.
13- ابوجعفر محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج30، ص 97؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 329؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج31، ص 129؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 720؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج10، ص 217؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج15، 316؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 266؛ حسین بن احمد حسینی پرتوی از قرآن، ج4، ص 10؛ علی اکبر قرشی، احسن الحدیث، ج5، ص 344.
14- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص 59.
15- محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 276؛ ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج4، ص 2769؛ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، ج6، ص 565؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج20، ص 222؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج5، ص 286؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 210؛ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج6، 3833؛ عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج13، ص 397.
16- جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج6، ص 316.
17- اسماعیل رستمی، منابع طبیعی و حفاظت از آن ها، ج1، ص 177.
18- محمد حسن رستمی، سیمای طبیعت در قرآن، ص 274.
19-deforestaion
20- هنریک مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 33.
21- همو، مباحثی پیرامون پارک ها، فضای سبز و تفرجگاه ها، ص 39.
22- محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ص 96.
23- حسین نصر، دین و نظم طبیعت، ص 490.
24- محمد حسین شمسایی، راهکارهای حفاظت از محیط زیست (2)، ص 62.
25- محدث نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج13، ص 460.
26-کلینی، الکافی، ج5، ص 264؛ حرعاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج19، ص 39.
27- حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج3، ص 76.
28- محمد جواد نجفی خمینی، تفسیر آسان، ج13، ص 217.
29- احمد بن مصطفی مراغی، المراغی، ج17، ص 136.
30- خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج4، ص 338؛ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص 59.
31- محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 363.
32- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 156؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج2، ص 416؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج5، ص 294؛ محمد جواد نجفی خمینی، تفسیر آسان، ج7، ص 109.
33-محمود زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، ج2، ص 340؛ فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، ج2، ص 107؛ ملامحسن فیض کاشانی، الصافی، ج2، ص 399؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج4، ص 34؛ محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج6، 95؛ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج3، ص 1775؛ وهبة بن مصطفی زحیلی، المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج11، ص 147.
34- هنریک مجنونیان، درختان و محیط زیست، ص 202.