یادمان

محافظت اکالیپتوس از حریم منظر ایوان کرخه

برگرفته از روزنامه همشهری

صدرا محقق

با وجود اعلام قبلی مسئولان سازمان میراث فرهنگی خوزستان مبنی بر توقف ساخت پروژه سیلو در حریم محوطه باستانی ایوان کرخه خوزستان، شواهد و گزارش‌های رسیده حکایت از ادامه ساخت سیلوی 50‌هزار تنی در حریم درجه یک این محوطه دارد.

مجوز ساخت این سیلو در سال‌1386 و با اعلام موافقت پایگاه باستان‌شناسی شوش صادر شده است؛ مجوزی که براساس اسناد و مدارک، در آن زمان برای ساخت سیلویی با ظرفیت 30‌هزار تن و با نوع کم‌ارتفاع صادر شد اما در ادامه مالک با تخلف از ضوابط اقدام به ساخت سیلویی با ارتفاعی به بلندای 20‌متر و ظرفیت 50‌هزار تن کرد؛هر چند در مجوز احداث این سیلو میزان ارتفاع مجاز برای ساخت آن ذکر نشده بود و مالک نیز به همین دلیل اقدام به ساخت سیلویی با ارتفاع بلندتر از حد مجاز کرده بود.در آخرین گام و در پی پیگیری‌های مسئولان سازمان میراث‌فرهنگی استان خوزستان، روز 17‌خرداد‌ماه تیمی متشکل از کارشناسان سازمان میراث‌فرهنگی، فرمانده یگان حفاظت از میراث‌فرهنگی و نماینده حقوقی این سازمان با حضور در محوطه تاریخی ایوان کرخه و محل ساخت پروژه سیلو تلاش کرد‌ند تا از روند ساخت این پروژه بحث‌برانگیز جلوگیری کنند؛ تلاشی که با نگاه به پیشینه کشمکش‌ها بر سر آن، باز هم به نتیجه خاصی نرسید.

پیش از این و در پی شدت‌گرفتن انتقادها به ساخت سیلو در حریم محوطه تاریخی ایوان کرخه که به ثبت ملی رسیده است در چندین مورد سازمان میراث فرهنگی تلاش کرده است از ادامه ساخت سیلو در حریم این محوطه تاریخی ممانعت کند. ارجاع پرونده این پروژه و تخلفات صورت گرفته در آن به دادگاه، یکی از اقدامات صورت گرفته از سوی این سازمان بود؛ حرکتی که البته به‌جایی نرسید و نظر شورای فنی و نماینده حقوقی سازمان در مورد تخلفات صورت گرفته، بر دادگاه رسیدگی‌کننده به پرونده تأثیری نداشت و نتوانست از ادامه ساخت پروژه جلوگیری کند. به همین دلیل نیز صاحبان شرکت ایوان کرخه خوزستان با فراغ بال کارگران را به کارگاه ساخت سیلو بازگردانده و به ادامه اجرای پروژه مشغول شده‌اند.

کاشت اکالیپتوس برای حفاظت از حریم منظری ایوان کرخه مدیر پایگاه پژوهشی محوطه تاریخی شوش در رابطه با ساخت این سیلو در محوطه باستانی ایوان کرخه به همشهری می‌گوید: همچنان از نظر حقوقی در حال پیگیری ماجرای ساخت این سیلو هستیم چرا که قاضی پرونده به‌دلیل عدم‌تعیین حریم و عرصه محوطه باستانی ایوان کرخه به نفع مالک سیلو رأی داده بود و هم‌اینک وی در حال ساخت آن است.

غلامعلی باغبان می‌افزاید: این سیلو در حریم منظری محوطه ایوان کرخه است اما با این همه با گفت‌وگوهایی که با این مالک داشته‌ایم وی را متقاعد کرده‌ایم که حدود 40‌متر از حریم کنونی محوطه عقب نشینی کند و هم‌اکنون این سیلو در فاصله بالاتر از 100‌متری ایوان کرخه در حال ساخت است.

این مقام مسئول در سازمان میراث فرهنگی در ادامه گفت‌وگو با همشهری از راهکار نهایی سازمان متبوع خود برای مقابله با مشکل به‌وجود آمده پرده بر‌می‌دارد. وی اعلام می‌کند: راهکار ما این است که تا مرحله آخر این پرونده را به لحاظ حقوقی پیگیری کنیم اما اگر
در نهایت دادگاه به نفع ما رأی نداد با کاشت درختان اکالیپتوس در جلوی سیلو تلاش می‌کنیم از آسیب‌رسانی ساختمان‌های آن به حریم منظری محوطه ایوان کرخه جلوگیری کنیم.

راهکار خلاقانه‌ای که غلامعلی باغبان از آن سخن می‌گوید، از ابتکارات جدید این سازمان برای جبران اشتباه
صورت گرفته در صدور مجوز برای ساخت سیلو در این محوطه باستانی است؛ راهکاری که معلوم نیست چطور پیش از این و در پرونده‌های مشابه به ذهن کسی خطور نکرد چرا که به‌عنوان مثال مسئولان شهرداری اصفهان می‌توانستند با کاشت درخت در جلوی برج جهان‌نما، مشکل بزرگ پیش‌آمده برای حریم منظری میدان نقش جهان را به راحتی حل کرده و از تخریب این برج جلوگیری کنند!

همه علیه ایوان کرخه

در همان سالی که پایگاه میراث فرهنگی شوش موافقت خود با ساخت سیلو در حریم محوطه باستانی ایوان کرخه را اعلام کرد و در حقیقت راه را برای آسیب‌رسانی به حریم این محوطه ثبت شده ملی باز کرد، سازمان میراث فرهنگی با انعقاد قرار‌دادی به مبلغ 200‌میلیون ریال برای تعیین حریم محوطه ایوان کرخه، تلاش می‌کرد گام‌هایی را برای سروسامان دادن به این حریم باستانی بردارد؛ حرکتی که در همان گام‌های ابتدایی متوقف ماند و هیچ‌گاه به نتیجه نرسید چرا که مدتی بعد از شروع قرارداد، این مهم به سرانجام نرسید و نیمه تمام ماند.

البته ساخت سیلو در حریم محوطه باستانی ایوان‌کرخه تنها آسیبی نیست که به این محوطه تاریخی و بقایای شهر ساسانی وارده شده چرا که این شهر در دوران جنگ تحمیلی نیز به واسطه موقعیت جغرافیایی آسیب‌های چشمگیری را بر تن خود دید که از جمله آسیب‌های وارده در آن زمان می‌توان به استفاده از حصارهای آن به‌عنوان سنگر و تخریب سازه‌های منصوب به کاخ در بخش جنوبی شهر به وسیله گلوله‌های خمپاره اشاره کرد. علاوه بر این از سال‌71 تاکنون در حدود 100‌هکتار از محوطه ایوان کرخه به‌منظور توسعه اراضی کشاورزی آموزشی به دانشگاه آزاد دزفول واگذار شده تا آن را به‌عنوان مرکز تحقیقات کشاورزی در اختیار دانشجویان رشته کشاورزی خود قرار دهد و پروژه‌های کشت خود را عملا روی این محوطه مهم ساسانی انجام دهند. شرکت آب و برق خوزستان نیز از این قافله عقب نماند و با نصب بیش از 30‌تیرک برق روی عرصه باستانی، سهم خود برای آسیب‌رسانی به این محوطه تاریخی ادا کرد؛ مخالفت‌های فراوان دوستداران و فعالان میراث فرهنگی با این موارد نیز تاکنون به جایی نرسیده است.

جالب‌تر آنکه کشاورزان محلی نیز با استفاده از نبود ضوابط تعیین حریم در محوطه ایوان کرخه، هر ساله این محوطه را با به خدمت گرفتن تراکتور و دیگر ماشین‌های کشاورزی شخم زده و به زیرکشت گندم ‌برده‌اند. البته به این موارد باید حفر چاه‌های عمیق و احداث موتورخانه، باسکول 60‌تنی، کانال آبرسانی، عبور جاده آسفالته از مرکز محوطه، حضور مدام حفاران غیرمجاز و دیگر فعالیت‌ها را نیز اضافه کرد.

همه این اتفاقات در حالی در این محوطه باستانی رخ می‌دهد که معاون فنی استانداری خوزستان مدت‌ها پیش با ارسال نامه‌ای به دستگاه‌های دولتی انجام هرگونه ساخت و ساز در اماکن باستانی بدون استعلام از سازمان میراث‌فرهنگی را ممنوع اعلام کرد. اما آنگونه که قوانین و میزان کارکرد و برش سازمان میراث‌فرهنگی نشان می‌دهد هیچ دستگاهی از دولتی گرفته تا خصوصی اهمیت چندانی برای چنین بخشنامه‌هایی قائل نیستند.

البته شاید بیراه نباشد اگر مقصر اصلی در آخرین مورد از سلسله آسیب‌های وارد شده به محوطه تاریخی ایوان کرخه یعنی ساخت سیلوی 50‌هزار تنی را خود سازمان میراث فرهنگی بدانیم چرا که این سازمان با موافقت با ساخت این سیلو در فاصله‌ای کم با حریم محوطه، شرایط را برای دیگر تخلفات مالک مهیا کرد. اکنون نیز که سازندگان سیلو ظرفیت پروژه خود را 20‌هزار تن افزایش داده و ارتفاع انبارهای خود را بالاتر برده‌اند طبیعی است که تلاش‌ها برای جلوگیری از این کار بی‌نتیجه باشد چرا که سازمان میراث فاقد ابزارهای لازم و قانونی برای جلوگیری از اینگونه تخلفات است. دادگاه رسیدگی‌کننده به پرونده این مناقشه نیز با توجه به مجوز صادر شده و تأییدیه‌ای که سازمان میراث بر آن زده است مخالفت‌ها با ادامه ساخت آن را بی‌دلیل می‌داند.

سیلو باید تخریب شود

دکتر کامیار عبدی باستان‌شناس مشهور ایرانی و استاد دانشگاه دارتموث آمریکا نیز در رابطه با اتفاق رخ داده در محوطه ایوان کرخه در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: ایوان کرخه به‌عنوان یک محوطه باستانی منحصر به فرد که هم به لحاظ سطحی پر از آثار تاریخی است و هم در متون تاریخی فراوانی از آن یاد شده است واجد ارزش‌های علمی و تاریخی فراوانی است اما با وجود این هنوز تعیین حریم و عرصه آن انجام نگرفته است، به همین دلیل نیز انجام هرگونه اقدامی که حریم آن را تهدید بکند پیش از تعیین حریم و عرصه از اساس ایراد دارد و غیرقانونی است.

این باستان‌شناس می‌افزاید: این کار مشابه این است که یک بیمار ناخوش بدون ویزیت متخصص به اتاق عمل فرستاده شود، درحالی‌که اگر ما از یک سیستم منطقی و علمی بهره‌مند می‌بودیم قبل از تعیین حریم این محوطه اجازه هیچ‌گونه دخل و تصرفی صادر نمی‌شد. حریم هر منطقه باستانی علاوه برعرصه اصلی شامل 3 حریم درجه یک، درجه2و درجه3 است که براساس قوانین در عرصه تاریخی انجام هر اقدامی غیرقانونی است و در حریم درجه یک با نظر کارشناس درنهایت می‌توان اجازه کشاورزی داد، آن هم به شرط اینکه عمق شخمی که زده می‌شود کمتر از 30‌سانتی‌متر باشد. در حریم درجه2 نیز در نهایت اجازه ساخت ساختمان‌های یک طبقه صادر می‌شود و حتی در حریم درجه3 هر محوطه باستانی که بیشترین فاصله را از عرصه تاریخی دارد اجازه ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه و برپا کردن دکل‌های بلند داده نمی‌شود.

عبدی با ابراز تأسف از صدور مجوز اولیه برای احداث سیلو در حریم محوطه باستانی ایوان‌کرخه می‌گوید: حالا با وجود این قوانین واضح و شفاف، مسئولان چگونه اجازه داده‌اند در فاصله 100‌متری یک محوطه تاریخی پر اهمیت سیلویی با ارتفاع 50‌متر احداث شود، درحالی‌که به باور من با توجه به اینکه ایوان کرخه بقایای یک شهر بزرگ و باستانی است امکان اینکه این سیلو در عرصه اصلی محوطه باستانی باشد نیز بسیار است.

آنگونه که این باستان‌شناس و استاد دانشگاه اعلام می‌کند براساس قوانین، تصمیم‌گیری درباره ساخت و ساز و دخالت در حریم محوطه‌های باستانی پراهمیتی مانند ایوان کرخه به ادارات میراث‌فرهنگی شهرستانی و استانی مربوط نیست و باید مقاماتی مافوق‌تر و از سازمان مرکزی میراث‌فرهنگی در این باره اعلام نظر و موافقت کرده باشند. وی می‌افزاید: با این همه تفاوتی نمی‌کند هر کس این مجوز را صادر کرده است به یقین از قوانین بارز آثار تاریخی عدول کرده و متخلف است و باید به این عمل خلاف او رسیدگی شده و مجازات شود.

دکتر عبدی در رابطه با اهمیت حریم منظری محوطه‌های باستانی نیز معتقد است: حتی اگر یک محوطه تاریخی دارای بالاترین ارزش‌های تاریخی نیز باشد اما حریم منظری آن آسیب شده باشد ارزش و اهمیت خود را از دست خواهد داد.

این استاد دانشگاه در پایان به پرسش همشهری در رابطه با راهکار نهایی برای رفع این مشکل و برطرف کردن آسیب به‌وجود آمده به محوطه ایوان‌کرخه اینگونه پاسخ می‌دهد: با توجه به اینکه ساخت این بنا در این فاصله از محوطه ایوان‌کرخه بر خلاف قانون صورت گرفته است حتی اگر ساخت آن به پایان نیز رسیده باشد باید تخریب شود و هیچ راهکار دیگری جز این وجود ندارد.

همانگونه که این استاد دانشگاه و باستان‌شناس نیز تأکید کرده است روی محوطه تاریخی ایوان‌کرخه تاکنون هیچ‌گونه پژوهش باستان‌شناسی جدی و علمی صورت نگرفته است و به همین دلیل نیز باید برای حفظ حریم و محوطه آن حساسیت بسیار زیادی به خرج داده می‌شد، در نتیجه صدور هرگونه مجوز برای ساخت و ساز در این محل اقدامی غیرکارشناسی و نادرست است. صدور مجوز ساخت سیلو با هر ارتفاع و هر ظرفیتی در حریم درجه یک چنین محوطه باستانی با این میزان از اهمیت با هر دلیل و توجیهی که صورت گرفته است غیرقانونی و خیانت به تاریخ و فرهنگ مردم است.

ایوان کرخه کجاست؟

محوطه‌ باستانی ایوان کرخه یکی از شهرهای مهم امپراتوری ساسانی بوده و به سبک رومی ساخته شده و در سال‌1313 با شماره‌47 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که درصورت ادامه دخل و تصرفات، شاهد نابودی این محوطه خواهیم بود. در زمان پادشاهی شاپور دوم (379-310 م) شهر جدیدی بر ساحل راست رودخانه کرخه که امروزه آن را ایوان کرخه می‌نامند پایه‌ریزی شد. در ساخت این شهر از یک سبک معماری (رومی) الهام گرفته شد. این شهر مستطیلی شکل دارای 4کیلومتر طول و یک کیلومتر عرض بود و طراحان و معماران این شهر برای محافظت از شهر خود یک باروی مستحکم خشتی در اطراف آن احداث کردند

• < قبلی
• بعدی >