یادمان

یک استاد دانشگاه: وضعیت پایداری و ایستایی طاق‌بستان بدتر شده است

حدود یک سال پیش، عملیاتی تحت عنوان «مرمت» در مقابل طاق‌بستان اجرا شد که واکنش‌های زیادی را درپی داشت و بسیاری از کارشناسان از تأثیر اجرای آن بر این سازه‌ی ساسانی اظهار نگرانی کردند. حالا نیز یک مهندس سازه و ژئوفیزیک تأکید کرده است: عواقب آنچه در طاق‌بستان اتفاق افتاد، مشخص است، چون به‌لحاظ پایداری و ایستایی وضع بدتر شده و هیچ اقدامی نیز برای آب‌های سقف و قسمت بالای دیواره‌ها انجام نشده است.

75% - تسوق أونلاين في السعودية مع خصم 25 , أحذية ازياء رياضية الجري للرجال , adidas copa mundials in color today schedule 2016 , نمشي | WS327KA - Buy now New Balance 327 SEASONAL CLASSIC - adidas edge lux 120111741 black edition release

دکتر سیدعبدالعظیم امیرشاه‌کرمی - استاد دانشگاه - در مطلبی که با عنوان «اهمیت شناخت مشکلات و مهندسی‌های به‌کار رفته در آثار تاریخی» در اختیار خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) قرار داده، آورده است: خاک‌ها می‌گویند سنگ‌ها با دوام نیستند و باید با مهندسی متناسب حفاظت شوند. در طرح مهندسی هر بنا یا اثر تاریخی دو هدف به صورت کمی مطالعه می‌شود:

1- طرح پایداری مکانیکی و خراب نشدن اثر، در برابر نیروهای خارجی مانند زلزله و نیروهای داخلی مثل ثقلی و نشست و رانش زمین
2- طرح ماندگاری، برای عمر بیشتر و مقاوم در مقابل عوامل فرسایش و خوردگی

با توجه به عمر بناها می‌توان پنداشت که در ساختار آن‌ها، این دو مهم به‌صورت کمی و پنهان لحاظ شده است. بنابراین بناهای تاریخی خود به خود ماندگار نشده‌اند و مهندسی نهفته‌ای درون آن‌ها، باعث ماندگاری آن‌ها است (به خاک، موسیقی حس مهندسی داده شده است).

هرچه طرح در ارتباط بیشتری با طبیعت باشد، مشکلات مهندسی آن پیچیده‌تر می‌شود و به‌تبع آن، مهندسی‌های نهاده‌شده در آن، ظریف‌تر و دقیق‌تر هستند. این ارتباط‌ها، بسته به نوع عوامل فعال طبیعت (در قواعد مهندسی و قوانین فیزیکی آن) دارای روابط کمی و انحصاری ریاضی هستند که دیسپلین‌های مختلف رفتاری را بیان می‌کنند (مثل روابط دیفرانسیلی اصول سه‌گانه طبیعت). نامحدودی و معین نبودن دقیق عوامل، به پیچیدگی مسأله می‌افزاید.

اهم عامل‌های فعال طبیعی عبارتند از:

1- نیروهای ثقلی (جاذبه) یا عامل‌های مکانیکی که هم داخلی و هم خارجی هستند

2- چرخه آب، جریان آب، یخ‌زدگی و تبخیر

3- فعال و انفعالات شیمیایی (انحلال سنگ‌ها و نمک‌زایی)

4- فعل و انفعالات بیولوژیکی

آنچه مسأله را هنگام طراحی و در دوره‌ی حفاظت، پیچیده‌تر می‌کند، اثر توأم با میانکنش عامل‌های فوق است (Coupling& Interactions)، اثرهای توأم، مثل ترکیب‌های حرارت، آب فعل و انفعالات شیمیایی، پتانسیل‌های مکانیکی یا نیرو و حرکت و فعالیت‌های بیولوژیکی که همه عامل‌های هوازدگی نام دارند و به‌صورت انحلال، خوردگی و رانش زمین حاصل می‌شوند. نرم‌افزار مهندسی پشت صحنه‌ی این‌گونه طرح‌های ترکیبی، بسیار گسترده و عمیق است و همه‌ی این حالت‌ها را دربرمی‌گیرد.

مشکلات طبیعی طاق‌بستان

در طاق‌بستان عوامل طبیعی بسیاری وجود دارد که به‌صورت یک مجموعه در حال تعادل و تعامل هستند. گسل‌ها، درزها و ناپیوستگی‌های در اثر زمین لغزش‌ها، در بستر طرح وجود دارند که با حریان آب، شیب تند صخره‌ها، انحلال‌پذیری و سستی سنگ آهک جمع‌ شده و محیط طرح را حساس کرده‌اند. علاوه بر این، طرح درون زمین خردشده قرار گرفته است. این پدیده‌ها موجب سختی حفاظت هستند. بنابراین حفاظت و به طریق اولی، دخالت در طاق‌بستان به‌مراتب مشکل‌تر از یک پل تاریخی و آن مشکل‌تر از یک ساختمان تاریخی مانند تخت جمشید یا میدان نقش جهان است (به علت عامل‌های کمتر در آن‌ها).

مهندسی‌های پنهان در طاق‌ها و الحاق‌های مجموعه

1- بام؛ روی بام طاق‌ها برای جلوگیری از یخ‌زدگی و حذف فعالیت‌های بیولوژیکی و نهایتا جلوگیری از هوازدگی از یک طرف و جلوگیری از نفوذ آب به درون طاق‌ها از طریق درزها، گسل‌ها و ترک‌ها، از طرف دیگر، تراش بستر سنگ انجام و با آب‌بندی درزها و شیب‌بندی مناسب، بام به زیبایی زهکشی شده است (البته به مرور زمان مصالح آب‌بندی درزها فرسوده شده و خواص خود را از دست داده‌اند و باید مرمت شوند).

2- حفاظت‌ها؛ جلوی طاق‌ها و نقش اردشیر، با توجه به طرح تقسیم آب (معماری طرح) سنگچینی‌های استحکام‌بخشی و ماندگارسازی وجود داشته است، تا علاوه بر انجام وظایف طرح تقسیم آب، مرزهای طرح کنترل‌شده باشد و جداره‌ی بیرونی طاق‌ها ایزوله شود.

3- الحاق‌های منضبط؛ با الحاق‌ها و وصله‌کاری‌های ساختاری، آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی زهکشی و کنترل شده‌اند. در بیرون و جلوی طاق‌ها یک سازه‌ی هیدرولیکی (کانال‌ها) با بنای سنگی طاق‌ها الحاق و پیوستگی مهندسی شده است. همین مهندسی و پیوستگی در بام و جداره‌ها و جلوی طاق‌ها لحاظ شده است. با شناخت درست و مهندسی‌های متناسب، ماندگارسازی، در اجزای سازه‌یی و الحاقی و عملکردی به‌کار رفته است.

مشکلات ماندگاری در موقعیت طاق‌ها

مهندسی طاق‌ها فقط یک حفاری و سنگ‌تراشی ساده نیست. شأن حضور طاق‌ها، حضور آب و اهمیت تقسیم آب مقدس بوده است. در این موقعیت، زمین با توجه به شکستگی‌ها، بدترین شرایط زمین‌شناسی را به‌لحاظ وفور شکستگی‌ها و ناپیوستگی‌ها داشته است، یعنی اگر موقعیت طاق‌ها به اندازه‌ی حدود 30 متر به یک سمت (چپ یا راست) جابه‌جا می‌شد، مشکل ناپیوستگی‌ها بسیار کم بود. بنابراین مهندسی به‌کار رفته در تحکیم و ماندگارسازی مجموعه از شایستگی بسیار بالایی برخوردار است. به همین جهت، برای دخالت در آن به لیاقت مهندسی و فهم حداقلی نیاز است تا بتوان در حریم مهندسی طرح ورود داشت. این لیاقت، دانایی مهندسی و علم است که برخلاف معماری و هنر، سلیقه‌یی نیست و براساس قوانین فیزیک و شناخت درست استوار است.

در ماندگارسازی هر طرح، هدف باید مهار شرایط مرزی و حتی‌الامکان تثبیت آن‌ها باشد (Boundary conditions). به همین دلیل، سعی بر مصنوعی‌سازی شرایط مرزی است. در دخالت اخیر، بخشی از شرایط مرزی طاق‌ها شکسته شده و به حالت ناپایدار طبیعی تبدیل شده است (حفاری حدود سه متری جلوی طاق‌ها). به‌نظر می‌رسد، نصب تابلوی اطلاعات نرم‌افزاری مهندسی هر طرح در دروازه‌ی محوطه‌ی مهندسی طرح چاره‌ی خوبی برای احترام‌گذاری به طرح باشد.

بی‌توجهی مهندسی در حفاری و تخلیه پای شیب طاق‌بستان

آثار صخره‌یی مانند بناها، به مهندسی حفاظت نیاز دارند. مهندسی حفاظت آن‌ها، با توجه به شرایط محیطی، نوع بارگذاری‌های محیطی و هوازدگی‌های سطحی و داخلی (فرسایش و خوردگی) پیچیده‌تر است و به تخصص‌های بیشتری نیاز دارد.

پایداری و ماندگاری، دو موضوع متفاوت حفاظت آثار صخره‌یی هستند. یکی از بارگذاری‌های مهم آثار صخره‌یی، مکانیکی (ثقلی) و رانش قطعات سنگ و مکانیزم خرابی آن‌ها از محل گسل‌ها و درزها است. در محل گسل‌ها و درزها به‌علت ناپیوستگی و اغلب نفوذپذیری زیاد، هوازدگی تشدید و باعث کاهش مقاومت برشی در محل ناپیوستگی‌ها می‌شود. برای جلوگیری از رانش قطعات و سُرخوردگی از محل درزها، هنگام اجرای طرح تمهیدات لازم توسط طراح لحاظ می‌شود.

طاق بستان در محلی قرار گرفته است که پنج مشکل عمده‌ی پایداری و ماندگاری دارد:

1- گسل‌های فراوان (سه دسته گسل) درزها و ترک‌ها

2- رانش کلی (Land sliding) در حوزه‌ی گسل‌ها

3- کارست‌های گستر در توده‌ی سنگ

4- شیب تند محل و ناپایداری سطحی و تحلیل و خوردگی سنگ آهک

5- جریان آب زیر زمینی درون درزها و گسل

فعال‌سازی:

با مکانیزم خرابی‌های طاق‌بستان با توجه به حفاری‌های اخیر، اگر در یک ترانشه، پای شیب حفاری شود و عمق ترانشه اضافه شود، ناپایداری ترانشه تشدید می‌شود. این کاری است که در طاق‌بستان اتفاق افتاده است.

نقش اردشیر روی یک قطعه، شکسته شده و سُر خورده است. پای شیب تخلیه شده، سنگ بستر قطعه روی یک زمین سره قرار دارد و خالی شدن پای آن نیروی فعال و پتانسیل خرابی را افزایش می‌دهد. بنابراین پیشنهاد می‌شود هرچه سریع‌تر برای این ناپایداری طرحی ارائه شود.

آنچه در طاق‌بستان اتفاق افتاد، تغییر شرایط مرزی اثر است و عواقب آن مشخص است، چون به‌لحاظ پایداری و ایستایی وضع بدتر شده و هیچ اقدامی برای آب‌های سقف و قسمت بالای دیواره‌ها انجام نشده است.

• < قبلی
• بعدی >