نگاه روز

ازدواج با فرزند خوانده از دیدگاه روان‌کاوی اجتماعی

دکتر سید حسین مجتهدی
روان کاو - مرکز روان شناسی سیاووشان
مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

در تاریخ جوامع بشری، یکی از مهمترین مولفه هایی که تغییر بنیادین در زندگانی بشر ایجاد کرد و سرآغاز زندگانی اجتماعی شد، فرهنگ و تمدن بود، که یکی از مهمترین عناصر آن، قانون است. همان گونه که در کوچک ترین واحد اجتماعی بشر یعنی خانواده، جایگاه پدرانه، منبع بایدها و نبایدها، و ممنوعیت ها و به طور چکیده قانون است، در جامعه نیز، تحت لوای فرهنگ و تمدن، قانون به عنوان پدر نمادین، منبعی برای بایدها و نبایدها و ممنوعیت ها(تابو ها) شد، به این ترتیب افراد جامعه، این گونه پرورش یافتند، که از میل هایی،چشم پوشی کنند و یا میل هایی را سازمان یافته و ساختارمند نمایند، تا بالیدگی زندگانی اجتماعی را ممکن سازند. واژه ی cultur انگلیسی یا kultur آلمانی با واژه کشاورزی هم ریشه است و از جنبه های زبان- روان شناسانه می توان گفت یکی از دلایل این هم ریشگی آن است، که در کشاورزی زمین را برای رشد و تحول گیاهان و باروری و ثمر بخشی آن ها آماده می کنیم، در فرهنگ نیز روان انسانی مستعد رشد وتحول و با لیدگی در ظرفیت های روانی و آفرینش های فکری و ذهنی در اجتماع انسانی می گردد، هر چند که هزینه این فرهنگ پذیری چشم پوشی از میل ها و رانه های جنسی و پرخاشگری در انسان باشد، از این روست، که بنیانگذار روان کاوی، دکتر زیگموند فروید، از فرهنگ(تمدن) و ملالت های آن سخن گفته است، چرا که چشم پوشی از میل ملالت می آورد اما رشد و تحول جوامع انسانی در گرو آن است. در زبان فارسی نیز، واژه ی فرهنگ از "فر" و "هنگ" (از ریشه آهیختن به معنای کشیدن) است،که مشابه واژه ی Erziehung در آلمانی است.Ziehung از فعل Ziehen به معنای کشیدن و آهیختن است و ترکیب Erبا آن، به معنای تعلیم و تربیت یا پرورش و آموزش(به بیانی دقیق تر) است.
پس فرهنگ یکی از نقش‌های درونی اش پروریدن و آموزاندن است، و این مساله در یک روند رخ می دهد،بسیاری از دستاوردهای فرهنگی از نسلی به نسلی بدون آموزش مستقیم اما در روندی فرهنگ پذیرانه منتقل می شود.

یکی از نخستین ممنوعیت هایی که در تاریخ بشر به تعبیر انسان شناس اثر گذار قرن بیستم،لوی استراوس، طبیعت(Natur) را به فرهنگ((cultur تبدیل کرد،ممنوعیت زنای با محارم بود.

هرچه ما در تاریخ بشر عقب تر برویم، دایره ی محارم تنگتر می شود تا  جایی که در انسان های بدوی و یا قبایل نخستین شاید این مساله مطرح نبوده است، اما رشد و تحول فرهنگ در جوامع انسانی پدید آور این ممنوعیت گردید و این ممنوعیت بدون آموزش مستقیم به نسل ها انتقال می یابد. تا جایی که چنین رخدادی در ساختار روان بشر مدرن، آسیب روانی به شمار می رود  و رخدادش ناهنجاری های عمیق روانی بر جای می گذارد. اگرچه دایرهای شمولش هنوز هم در فرهنگ ها تفاوت هایی دارد مثلا در فرهنگی پسرعمو و دختر عمو محرمند و در فرهنگی عقدشان آسمانی قلمداد می گردد، اما در مورد رابطه ی جنسی در خانواده ی هسته ای، این مساله جهان شمول است. (از استثنا در قبایلی بدوی که شاید در نقاطی از جهان هنوز باشند، بگذریم) این قانون جهانی، این میل را درون خانواده ی هسته ای اخته می کند و روان باید به چشم پوشی از آن و انتقال میل به موضوع های بیرون از خانواده ی هسته ای بیانجامد.

نکته ظریفی که در این جا مطرح است آن است که این محرومیت، به جایگاه برمی گردد نه به خون. چنان چه امروز هویت شهروندی در یک کشور به نژاد و خون مرتبط نیست، بلکه جایگاهی است که نیل به آن را روند قانونی مشخص می نماید. در خانواده نیز این گونه است پدر و مادر واقعی (رئال) مطرح نیستند، بلکه جایگاه والدینی، (که می تواند نمادین باشد)، باید مورد توجه قرار گیرد.

فرزند خوانده وارد محیطی می شود، که برای او قانون، جایگاه والدینی را تعریف کرده است و در این منظومه، نسبت این جایگاه ها ایجاب می کند که رابطه ی عاطفی، جنسی زدوده گردد، از میل چشم پوشی شود و حمایت و تعامل عاطفی- احساسی- هیجانی در فضایی ببالد، که مولفهٔ جنسی به گونه ای بیرونی در آن مداخله نداشته باشد و این منظومه ی ارتباطی، فضایی را تعریف می کند، که قرار است در روان نهادینه و درون سازی گردد و تجربه ی روانی افراد از هم به گونه ای شکل می گیرد، که موضوع عشق و ارضای عاطفی و نه موضوع ارضای جنسی برای یکدیگر باشند.

حال وقتی قانون وارد ساختاری با پیشینه ای دراز مدت می گردد و رابطه ی جایگاه ها را در خانوده با نگاهی واپس روانه و پیش تمدنی، باز تعریف می کند، می تواند آسیبی جدی به ساختار روانی اعضای خانواده وارد آورد و هنجاری پیشینه مند را به چالش کشد.

با توجه به آن چه گفته شد،می بینیم که ورود فرزند خوانده ی دختر به خانواده در جامعه ای که قانون ازدواج پدر خوانده- دخترخوانده را مجاز می شمارد، مسایلی سه گانه پدید می آورد:
الف) زن خانواده بین نقش مادر- فرزندی و هوویی در نوسان قرار می گیرد، از این روی، رابطه ای دوسوگرایانه (عاشقانه-پرخاشگرانه) از جهت عاطفی شکل می گیرد، که می تواند، رشد وتحول کودک و به سوی رسش جسمانی رفتنش، بار پرخاشگری را بر روان مادر سنگین تر سازد.
ب) پدر خانواده بین نقش پدر- فرزندی و همسری دچار اغتشاش می تواند گردد، چرا که در تعامل قانون- میل قانون جدید، ممنوعیت آور نیست و از جهت روانی می تواند بالقوه در فرد نقش فرزندی را کمرنگ و نقش همسری را پررنگ سازد.
پ) از همه فاجعه بار تر آن که، فرزند در برهه ی تحول روانی جنسی ادیپال(حدود 4تا 6سالگی)که باید ممنوعیت زنای محارم را بپذیرد و قانون یا پدر نمادین برای او شکل بگیرد دچار بحران می گردد، چرا که قانونی، به میل به پدر، مشروعیت همسرانه می بخشد و تثبیت در این برهه را مهیا می سازد که زمینه ساز بسیاری از اختلال های روانی می تواند شود.

در تمام حالت های یاد شده امنیت روانی در فضای خانواده دچار تهدیدی جدی می‌گردد و در سطحی گسترده تر تهدید اجتماعی می شود و نگرشی و بازخوردی منفی در زنان برای پذیرش فرزند خواندگی پدید می‌آورد، که این خود نیز آسیبی جدی می‌باشد، چرا که کودکانی از بالیدن در فضای خانواده که می‌تواند در بهداشت روان و جسم و آیندهٔ آنان موثر باشد، محروم می‌گردند. امید آن که با تلاش علمی و اجتماعی متخصصان، به‌ویژه متخصصان حوزه‌های علوم روان شناختی، جامعه شناختی و حقوق، چنین قانون‌واره‌ای آسیب‌زا و عقب‌مانده تصویب و اجرا نگردد.

• < قبلی
• بعدی >