ایران‌بوم

با نگاهی به آموزه‌های دینی می‌بینیم که آنچه امروزه از آن به عنوان پیشگیری از جرم یاد می‌شود در تار و پود پیام‌های آسمانی و رهنمودهای انبیا و اولیای الهی بوده است و بالاتر از آن از آنجا که رسالت دین رهایی انسان از تباهی و فساد و گمراهی است لذا پیشوایان دینی برای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کردند و قبل از مبارزه با معلول با علت و زمینه گناه و جرم مبارزه می‌کردند و بر این اساس پیشگیری از انحراف و کژی در صدر وظایف رهبران دینی قرار داشته است.‏

بنابراین با توجه به آموزه‌های دینی درباره پیشگیری از جرم از اهمیت بالایی برای نظام قضایی کشور ما که مبتنی بر احکام اسلامی است برخوردار است.‏

بی‌تردید اقدام پیشگیرانه از وقوع جرم و بزهکاری و انحراف و گمراهی از اصول قضای اسلامی و سیاست جنایی اسلام محسوب می‌شود این اقدامات پیشگیرانه مجموعه‌ای از اقدامات و فعالیت‌های سازنده تربیتی، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را در بر می‌گیرد. واقعیت آن است که کارآمدی احکام اسلامی و قضایی اسلام در بستر مناسب و طبیعی خود جلوه گر می‌شود. بستر طبیعی اجرای احکام اسلامی جامعه‌ای را می‌طلبد که در آن قبل از مبارزه با معلول با علت و اساس آن مبارزه شود.‏

حال این سؤال مطرح است که آیا باورهای دینی می‌تواند از جرم پیشگیری کند؟سؤال بعدی که مطرح است این است که آیا باورهای دینی در اصلاح بزهکار نقشی ایفا می‌کند یا نه؟ مبحث توبه اصلاح بزهکار را ایجاد می‌کند؟ اینها مسائلی هستند که در این رساله تحقیقی به آن خواهیم پرداخت.‏

‏* کلیات:

مبانی سیاست کیفری در شریعت جزایی اسلام1

در حقوق جزای اسلامی سیاست کیفری مبتنی بر اصول است که مهمترین آنها عبارتند از:

* حفظ و حراست جامعه از علل و موجبات گناه و جرم (با ممنوعیت شرب مسکر یا رفتارهایی بر ضد اخلاق حسنه و عفت و نظم عمومی و روابط صحیح خانوادگی).‏

‏* حتمیت و قاطعیت اجرای کیفرهای اسلامی نسبت به کسانی که فاقد هر گونه انگیزه و مجوزی برای ارتکاب گناه و جرم بوده‌اند.‏

‏* تامین خیر و سعادت و مصلحت و منفعت مردم در شریعت اسلام

* تعیین کیفر مناسب به عنوان ضرورتی اجتماعی به منظور حمایت جامعه از گزند بزهکاران.‏

‏* داشتن مسئولیت کیفری مبتنی بر آزادی ارائه و اختیار و اقتضای اجرای عدالت با اعمال کیفر.‏

‏* پذیرفتن اصل عدم مسئولیت کیفری نسبت به افراد فاقد ادراک و اختیار و مجنون صغیر، مکره و مجبور با استفاده از اقدامات تامینی برای حمایت اجتماعی از آسیب و زیان احتمالی افراد و غیرمسئول

* تقویت ایمان افراد از نظر پیشگیری از بزهکاری

‏* تشریع کیفر برای تهذیب اخلاق و اصلاح بزهکار

* اثر امر به معروف و نهی از منکر از ارتباط با تقلیل جرائم

‏* اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها‏

‏* اصل شخصی بودن مجازات‌ها و مسئولیت کیفری

‏* معافیت صغار و مجانین و افراد مضطر از کیفر

مبحث اول: مفهوم اعتقاد مذهبی در اسلام‏

اعتقاد مذهبی در اسلام یک مفهوم چند بعدی است که شامل طیف گسترده و وسیعی از اعتقادات و اعمال افراد می‌شود که با آرمان‌های آنها به هم پیوسته است اعتقاد مذهبی در حقیقت شامل دو بعد است.2

1- بعد نظری اعتقاد مذهبی که عبارت است از اعتقاد راسخ و خالصانه افراد به خداوند، انبیا، فرشتگان، روز جزا و قدر....‏

‏2- بعد علمی اعتقاد مذهبی یعنی اعتقادات نظری افراد در تمامی رفتار و اعمال روزانه انسان مومن منعکس شده و او را به انجام اوامر الهی ترغیب و از مناهی باز می‌دارد.‏

از این منظر، اسلام در لحظه لحظه زندگی فرد مسلمان باید حکمرانی و نفوذ داشته باشد و اعتقاد مذهبی او در تمام فعالیت‌های طبیعی اثر منعکس شود.‏

سؤال این است که اعتقاد مذهبی در اسلام واجد چه توانایی‌هایی است که آن را به یک مکانیسم حفاظتی در مقابل انگیزه‌های مجرمانه مبدل کرده است؟

از دیدگاه اسلامی حقوق دارای منشاء الهی است منشاء حقوق خداوند است لذا در اسلام بین حقوق و مذهب هیچ جدایی وجود نداشته و ندارد از این منظر گفته می‌شود که در عرصه دفاع اجتماعی هیچ اجبار معنوی‌ای قوی‌تر از اعتقاد استوار راسخ عامل به اینکه پاداش و کیفر عمل قبل از هر چیز از سوی خداوند است، وجود ندارد. ازمنظر اسلام، جرم، تجاوز به حقوق الهی و اقدامی علیه خداوند است وعموماً جرم به عنوان عمل افراد غیرمعتقد یا عمل افراد سست ایمان به حساب می‌آید که آنها را در برابر انگیزه‌های مجرمانه آسیب‌پذیر می‌نمایند از سوی دیگر اسلام برمعیارهای حفاظتی غیر مستقیم تاکید بیشتری دارد تا بر مجازات‌های مستقیم و مهم‌تر اینکه در اسلام مجازات یک مفهوم منحصر به فرد دارد و آن اینکه در قلمرو مذهب مجازات انطباق افراد را با پدیده‌های اجتماعی افزایش می‌دهد. حال با توجه به نظریه برخی از دانشمندان علوم اجتماعی نظیر ‏Tuttle‏ که دو عامل حتمی بودن و شدت مجازات‌ها را در کاهش جرائم ارتکابی موثر می‌دانند و با توجه به اینکه مجازات الهی حتمی و شدید است فلذا اعتقاد مذهبی را به یک مکانیسم دفاعی قوی علیه انگیزه‌های مجرمانه تبدیل می‌کند.‏

مبحث دوم: کارکردهای دین3

با توجه به ماهیت دین دو کارکرد فردی و اجتماعی دین را که در مفهوم جامعه با یکدیگر اشتراک دارند می‌توان برشمرد.‏

کارکردهای فردی احساسات درونی انسان را تقویت می‌کند و به زندگی انسان معنا و مفهوم می‌بخشد و اضطراب از آینده کاهش می‌یابد. دین به انسان فرصت می‌دهد که از حصار محدود خارج شود و به نیروی متعالی و با شکوه‌تر پناه ببرد. دین به انسان هویت می‌دهد.‏

در کارکردهای اجتماعی دین، دین هنجارها و ارزش‌های نخستین جامعه را مهم می‌داند و پذیرش آنها را برای انسان، آسان می‌کند. دین سبب تقویت و حمایت از نظام اجتماعی شده و از نهادها و سازمان‌های اجتماعی که در معرض تحولات قرار می‌گیرند جانبداری می‌کند. دین از طریق شرکت افراد در مراسم مذهبی و احترام به مقدسات اسباب همبستگی اجتماعی را فراهم می‌آورد حال باید دید بین شرایع اسلامی و به هم پیوستگی اجتماعی چه رابطه‌ای است؟4

به عقیده برخی از دانشمندان علوم اجتماعی نظیر دورکیم به هم پیوستگی اجتماعی عاملی است برای ممانعت از ارتکاب عمل مجرمانه چرا که وقتی فردی احساس پیوند و همبستگی با مجموعه‌ای داشته باشند سبب خواهد شد تا از روی اختیار اراده به مقررات آن مجموعه احترام بگذارد و عامدا مقررات آن را نقض نکند. در شریعت اسلام برخی اعمال مذهبی وجود دارند که مسلمانان را به یکدیگر نزدیک ساخته و به‌هم‌پیوستگی را در میان آن‌ها مستحکم‌تر می‌کند و در نتیجه باعث ممانعت از ارتکاب بزه می‌شوند.‏

نمونه بارز این اعمال مذهبی نماز جماعت، صدقه و خمس است که روح همکاری و تعاون و زندگی اجتماعی را در بین مسلمین زنده نگه می‌دارد.‏

مبحث سوم: تعریف پیشگیری

واژه پیشگیری5 امروزه در معنی جاری متداول آن دارای دو بعد است.6 «آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن است» اما در جرم‌شناسی پیشگیرانه، پیشگیری در معنی اول آن مورد استفاده واقع می‌شود. گسن جرم‌شناس فرانسوی برای پیشگیری از جرم چهار معیار در نظر گرفته است: ‏

‏1- اقدامی پیشگیرانه تلقی می‌شود که هدف اصلی آن تضمین پیشگیری از بزهکاری یا انحرافات جرم‌گونه باشد یعنی اقدام موثر علیه عوامل یا فرآیندهایی که در بروز بزهکاری و انحراف نقش تعیین کننده و قاطع ایفا می‌کنند.‏

‏2- تدابیر یا اقدامات پیشگیرانه جنبه مهمی دارد یعنی مخاطب آن کل جمعیت یا گروه یا بخش معینی از آن است.‏

‏3-زمانی که هدف اجتناب از انتخاب رفتارهای مجرمانه یا منحرفانه است اقدام‌ها یا تدابیری پیشگیرانه خوانده می‌شود که قبل از ارتکاب اعمال بزهکارانه یا کجروانه و نه بعد از آن اعمال شوند.‏

‏4- اگر پیشگیری شامل اعمال تدابیر یا اقدامات قبل ازارتکاب هر جرم کیفری یا پیش از انتخاب هر رفتار منحرفانه است در آن صورت این تدابیر یا اقدام‌ها نمی‌توانند مستقیماً قهرآمیز و سرکوبگر باشند زیرا اعمال سرکوبی کیفری مستلزم آن است که جرمی قبلاً ارتکاب یافته باشد.‏

گسن با توجه به این معیارهای چهارگانه معتقد است که پیشگیری شامل مجموع تدابیر سیاست جنایی به استثنای تدابیر نظام کیفری می‌شود که غایت انحصاری یا لااقل جزیی آن، تحدید امکان وقوع مجموع اقدام‌های مجرمانه از طریق غیر ممکن کردن، دشوار کردن یا کمتر محتمل کردن آنهاست.‏

مبحث چهارم: پیشگیری وضعی از نگاه آموزه‌های اسلام

یکی از شیوه‌های پیشگیری از جرم، پیشگیری وضعی است که با تغییر وضعیت فرد و شرایط محیط مانند زمان و مکان درصدد است که از ارتکاب جرم توسط فرد مصمم به انجام جرم جلوگیری کند. در میان آموزه‌های اسلامی نکات دقیق و فراوانی در این باره وجود دارد. در سیاست جنایی اسلام سه شیوه مبارزه علیه بزهکاری وجود دارد که مکمل یکدیگرند این راه حل سه گانه عبارتند از:‏

‏1- مرحله قبل از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم‏

‏2- مرحله پس از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم و قبل از تحقق عمل مجرمانه‏

‏3- مرحله پس از اجرای فکر مجرمانه و تحقق بزهکاری

در مورد مرحله اول تدابیر مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و غیره در جهت خشکاندن ریشه مجرمیت و ایجاد جامعه‌ای سالم به صورتی که تصمیم به ارتکاب جرم در ذهن افراد تحقق نیابد، اعمال می‌شود. ایجاد تعهدات مذهبی و ایجاد فرهنگ صبر در مقابل وسوسه‌های مجرمانه و ایجاد همبستگی و تعامل اجتماعی جزء این شیوه به حساب می‌آید.‏

در مرحله دوم که فرد تصمیم قاطع به ارتکاب جرم گرفته و شیوه‌های مرحله اول در او موثر نیفتاده، راه حل‌هایی که به کار گرفته می‌شود تا شخص مصمم به ارتکاب جرم نتواند تصمیم خود را عملی سازد. در این مرحله باید وضعیتی ایجاد شود که تحقق عمل مجرمانه را دشوار و پرخطر یا ناممکن سازد از این رو به این شیوه پیشگیری وضعی گفته می‌شود.‏

در این روش گاهی فرد در معرض بزه دیدگی مد نظر قرار می‌گیرد و با حمایت از او یا آنچه در معرض وقوع جرم است (آماج‌های جرم) از تحقق عمل مجرمانه جلوگیری می‌شود و در مواردی نیز با تغییر شرایط محیطی اعم از مکان و زمان و... امکان تحقق جرم سلب یا وقوع آن دشوار‌تر می‌شود.‏

اما مرحله سوم یعنی پس از تحقق عمل مجرمانه نیز در سیاست جنایی اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا از طرفی به دلایل و عوامل وقوع جرم اعم از اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، و حتی ژنتیکی و تاثیر آنها بر وقوع جرم و همچنین محیط و وضعیت فرد در معرض بزهکاری و بزه دیدگی توجه و تاکید فراوان کرده و از طرف دیگر انسان را مسئول و پاسخ‌گوی اعمال خویش می‌داند.‏

‏ مبحث پنجم: مفهوم حسبه در سیاست جنایی اسلام7

یکی از نهادهای موجود در سیستم جنایی اسلام که کارکرد آن در راستای پیشگیری وضعی از بزهکاری است حسبه است. گرچه برخی عملکرد نهاد حسبه را مشابه عملکرد دادسراها دانسته‌اند اما با بررسی این نهاد روشن می‌شود عمده عملکرد آن، نظارت، کنترل و پیشگیری است تا برخورد قضایی با متخلفان.

ابن‌خلدون می‌گوید: حسبه ریشه در قرآن و حدیث دارد و در یک سخن وظیفه و شغلی است دینی اخلاقی که بر پایه فرمان دادن به کار شایسته و بازداشتن از کار ناشایست تکیه دارد.‏

در سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) تعیین مامور حسبه و در مواردی نظارت و مراقبت شخصی دیده می‌شود. دانشمندان اسلامی نیز کارکرد حسبه را جلوگیری از تضییع حق الله و حق الناس ازطریق امر به معروف و نهی از منکر عنوان کرده‌اند.‏

با بررسی تاریخی نهاد حسبه در اسلام روشن می‌شود که در واقع این نهاد علاوه بر دخالت در برخی امور دادرسی به عنوان نماینده جامعه متولی اجرای اقدامات پیشگیری وضعی نیز است.‏

مبحث ششم: راهکارهای پیشگیرانه از وقوع جرم در اسلام8‏

الف: یکی از راهکارهای پیشگیرانه در اسلام برای مبارزه با بزهکاری که پیشگیری‌های علمی از تبیین آن ناتوان است معرفی عاملی جرم زا به نام شیطان که در دو بعد درونی و بیرونی در دین مبین اسلام مدنظر قرار گرفته و شارع مقدس به آن پرداخته است از منظر درونی شیطان یا به عبارت دیگر نفس اماره در ارتکاب جرم از سوی انسان نقش دارد که همانا هوا و هوس و خواهش‌های نفس مادی است که خود موجب گرایش فرد به ارتکاب گناه و بزه می‌شود و از منظر بیرونی شیطان یا به تعبیری ابلیس که موجودی است خارجی که با

بهره گیری از طریق مختلف خارج از نفس انسان برای فریب انسان‌ها به انجام کارهای خلاف و به تعبیر ما در اینجا (جرم) اقدام می‌کند و سبب ارتکاب افراد به جرم می‌شود.‏

راهکار بعدی فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که خود از پیشرفته‌ترین طرق قابل کاربرد در زمینه پیشگیری از جرم در نظام جرم شناسی است. و دیگری موضوع زندگی پس از مرگ و مراحل آن و وجود معاد و قیامت و ایمان به رستاخیر است زمان و مکانی که به عمل‌های نیک پاداش داده و عمل‌های زشت عقاب می‌شود.‏

از جمله نکات با اهمیت در این خصوص این است که اسلام ضمن توصیه انجام کارهای نیک و تبیین ثمرات آن، کسانی که عمل‌های نیک را انجام می‌دهند علاوه بر آنکه از ثمرات آن بهره مند می‌گردند با انجام دادن کارهای نیک به آنها پاداش داده می‌شود مثلا فردی که تجارت می‌کند هم به نتایجی همچون درآمد و ثروت می‌رسد و هم خداوند به او پاداش نیز می‌دهد که این از سیاست‌های تشویقی است تا افراد بیشتر به سوی کارهای نیک کشیده شوند.‏

ب: پیشگیری از جرم در آیات و روایات

یا ایها الناس اعبدوا ربکم... لعلکم تتقون: ‌ای مردم پروردگارتان را عبادت کنید شاید پروا پیشه کنید.

این آیه به صراحت راه پیشگیری از جرم را عبادت پروردگار دانسته که سبب ایجاد ترس و پروا در افراد می‌شود به این ترتیب که شخصی که پروردگار را ستایش نماید و به بزرگی او ایمان داشته باشد همان ایمان قلبی به بزرگی و قدرت پروردگار سبب ایجاد یک حس پیشگیری از جرم و گناه در فرد می‌شود.‏

و در آیه‌ای دیگر فرمودند: واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون: خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید در اینجا نیز یاد خدا سبب می‌شود که شخص از افتادن به دام ارتکاب گناهان و جرائم دوری جوید و این امر خود سبب رستگاری فرد در دنیا و آخرت می‌شود.

در واقع همانا ذکر عظمت و کرامت پروردگار مانع ارتکاب جرم از سوی اشخاصی می‌شود که حداقل ارتباطی با خالق هستی دارند. از این دو آیه چند مسأله بدست می‌آید.

اول آنکه آیه اول در باب عبادت و تاثیر آن در پیشگیری از جرم است آیه دوم که بیان کننده ذکر خداوند است و همانطور که می‌دانیم ذکر پروردگار در ادعیه جایگاه خاص دارد و از این رو این آیه شریفه به تاثیر دعا در پیشگیری از جرم اشاره دارد، دوم آنکه این دو بر یک موضوع بنیادین وحدت نظر دارند که آن نیز در کلام الله اینگونه آشکار گشته است که قلب‌ها آرام نمی‌گردند مگر با یاد خدا که این آرامش قلبی مانع سوق یافتن فرد به سوی ارتکاب جرم می‌شود.‏

آیه دیگر در این باب بدین مضمون است که ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر: به راستی نماز انسان را از زشتی‌ها بازمی‌دارد. همانطور که در کلاه فلاسفه می‌بینیم رابطه عموم و خضوص مطلق میان جرم و پلشتی و زشتی وجود دارد در واقع هر جرم یک عمل زشت است لکن برخی از اعمال زشت جرم هستند و برخی جرم نیستند.

پس نماز را می‌توان به عنوان یکی از قدرتمندترین ابزارهای سیستم جرم‌شناسی اسلام در مقابله با بزهکاری دانست، زیرا انسانی در هر شبانه روز پنج مرتبه در برابر یگانه بی‌همتا قرار می‌گیرد و از نور وجود او بهره می‌گیرد چگونه رو به سوی جرم می‌گذارد. و چه زیبا پیامبر اعظم(ص) در کلام خود فرمودند که چگونه ممکن است بر کسی که در هر روز پنج مرتبه خود را می‌شوید آثاری از گرد و غبار (منظور زشتی و جرم است) باقی بماند. البته این یک قاعده کلی تخلف ناپذیر نیست و چه بسا خونخوارانی چون تیمور مغول که نماز می‌خواند ولی کنگره از سر می‌ساخت.

باید یادآور شد که در این میان مثال‌هایی اینگونه نباید القاکننده این تفکر باشد که این افراد نماز می‌خوانند و جرم می‌کنند پس نماز بی‌تاثیر است بلکه در این افراد ظهور قلبی وجود ندارد و آئینه قلب آنها را به تعبیر قرآن مجید زنگار گرفته و به گونه‌ای که حتی نماز این خورشید تابناک نیز نمی‌تواند پلیدی را از وجود آنها بر دارد و این همانا تفاوت در انسان بودن آنها است زیرا نماز و احکام اسلام برای انسان‌ها وضع شده است و نه گونه‌ای که در خوی حیوانی خویش مانده‌اند.

در این میان نقش دیگری برای نماز می‌توان متصور شد که همانا باز اجتماعی کردن و اصلاح افراد است که در قسمت‌های بعدی به آن می‌پردازیم.‏

‏«ای پیامبر به همسران و دخترانت و زنان مومنت بگو جلبابها (روسری‌های بلند) خود را بر خویش افکنند، که این کار برای این است که آن‌ها (به عفت و حریت) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، و خداوند همواره غفور و رحیم است.‏

در شأن نزول آیه فوق آمده که شب هنگام زنان برای نماز مغرب و عشا به مسجد می‌رفتند و برخی از جوانان هرزه بر سر راه آنها می‌نشستند و با مزاح و سخنان ناروا آنها را آزار می‌دادند و مزاحم آنان می‌شدند. آیه نازل شد و به آنها دستور داد حجاب خود را به طور کامل رعایت کنند تا به خوبی شناخته نشوند کسی بهانه مزاحمت نداشته باشد.‏

‏1- برای جلوگیری از مزاحمت‌های خیابانی دستور حجاب کامل به زنان می‌دهد هرچند در آیه بعدی مزاحمان را نیز تهدید کرده است. معلوم می‌شود حجاب در ریشه‌کنی هرزگی و مزاحمت‌ها نقش داشته است.‏

‏2- با حجاب، زن‌های با شخصیت و متدین شناخته می‌شوند لذا با عمل خود به هرزگان اجازه نمی‌دهند که به حریم حرمت آنها اهانت کنند.‏

‏3- در بحث حفظ حجاب که یک جنبه پیشگیری از جرم است تکلیفی در مورد مجرم نیست بلکه عموما بر مجنی علیه تاکید دارد در واقع اسلام در این مورد برخلاف سایر راهکارهای پیشگیری از جرم که بر مجرم بار می‌شد بر مجنی علیه بار شده است.‏

نمونه دیگر که در جرم‌شناسی قرآنی وجود دارد و به صراحت می‌توان گفت که در هیچ مکتب فوق مدرن بشری نیز وجود ندارد بحث الگوسازی و اسوه پروری در پیشگیری از جرم است که خداوند عزوجل در آیه شریفه می‌فرماید: لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه: مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است. این فرموده پروردگار در قرآن کریم علاوه بر اینکه یک فرموده دینی و الهی است به نوعی بیانگر یکی دیگر از موارد اعجاز قرآن است که دلایل آن ذکر می‌گردد:

اول آنکه غالب انسان‌ها دچار یک بعد ضعف نفسانی هستند که او را نیازمند نوعی پیروی از رهبر و مقدایی برتر از خویش می‌گرداند و تاریخ خود گواهی بر این مدعاست که آنجا که در تمامی رویدادهای بزرگ تاریخ بشری همواره فردی به عنوان رهبر و زعیم مردم حضور داشته و نگرش آن فرد سرنوشت آن قوم یا گروه را رقم زده است. ‏

دوم آنکه این آیه شریفه بیانگر یک روش متفاوت در جرم‌شناسی پیشگیری اسلامی است که خود یکی دیگر از علل اعجاز قرآن است و آن اینکه اشخاصی که اسوه‌های حسنه را دارند کمتر از سایرین به سوی جرم گرایش می‌یابند که این نیز ریشه در فطرت برتر جوی انسان دارد که به گونه‌ای تأثیرپذیر از الگوی خویش است و پاکی آن الگو و به سوی جرم نرفتن او سبب تحریک آن فرد در قدم برداشتن در راه آن اسوه خویش است که البته در علوم جامعه‌شناسی نوین به نقش الگوها در شکل گرفتن شخصیت افراد در آینده آنها تأکید بسیار شده است. البته باید خاطرنشان نمود که این اهرم پیشگیری در درمان بزهکار نیز نقش ایفا می‌کند.‏یکی دیگر از مباحثی که در پیشگیری از جرم مؤثر است یاد مرگ است که تأثیر بسزایی در پیشگیری از جرم دارد از این رو مبحثی در باب معاد اندیشی و آثار آن در پیشگیری از جرم و عصیان نسبت به خداوند به وجود می‌آید که به طور مختصر به آن اشاره می‌کنیم.‏

الف) بازدارندگی یا پیشگیری

علم به این که بعد از مرگ انسان وانهاده نمى شود بلکه مسئول تمام اعمال خود است و جهانى جاویدان را به دنبال دارد، انسان را به فکر وامى دارد، چرا که انسان همیشه در این تلاش است که خود را به کمال برساند.

به عبارت دیگر کمال خواهى از فطریات بشر است گرچه در جوامع مختلف تعریف کمال متفاوت است.‏

حال اگر انسان این را لمس کرد که هستی منحصر به دنیا نیست و می‌تواند با حرکت بر طبق برنامه‌ای خاص، کمالی جاویدان را به دست آورد هیچ گاه خود را به ورطه هلاکت نمی‌اندازد، هیچ گاه به بن بست فکری نمی‌رسد و در انجام اعمال نیک دچار تردید نمی‌گردد.‏

ب) جهت گیری خاص

با معاد اندیشی اعمال انسان جهت گیری خاص پیدا می‌کند. انسانی که معتقد است خداوند مالک روز رستاخیر است سعی می‌کندبه سوی او حرکت کند. این اعتقاد مستلزم تنظیم رفتار و اعمال است چرا که با این جهت گیری هرگونه رفتاری سازگار نیست انسان با این نگرش به یک نوع تعادل و امنیت روحی روانی می‌رسد که تمام روان شناسان به دنبال این هدف، مطالعه می‌کنند.‏

ج) غفلت‌زدایی

با این نگرش است که انسان از غقلت و وانهادگی رها می‌شود چرا که می‌داند در روز جزا اهل عصیان با خود گویند وای بر ما این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را سر مویی فرو نگذاشته جز آنکه همه را احصاء کرده است و در آن کتاب همه اعمال خود را حاضر ببینند و خداوند به هیچ کس ستم نخواهد کرد (کهف 49 ) لذا می‌داند. هنگامی که این فکر در درون شخص راه پیدا کرد دیگر به خود جرات تخطی نمی‌دهد، لذا قرآن با پرداختن به این موضوع در بیش از یک سوم از آیات خود اهمیت این موضوع را گوشزد کرده است.‏

از این روست که علی(ع) فرمودند: پس هرگاه شهوت‌ها به شما روی آورند مرگ را بسیار یاد کنید که یاد مرگ پندآموزی کافی است و رسول خدا(ص) اصحاب خود را پیوسته به یاد مرگ سفارش می‌کرد و می‌فرماید مرگ را بسیار یاد کنید که همانا مرگ نابودکننده لذت‌ها و جداکننده شما از شهوت‌ها است.‏

همانا که این ( لذت‌ها و شهوت‌ها ) از مهمترین عوامل تحریک کننده فرد در ارتکاب جرم هستند و این خود عاملی دیگر در پیشگیری از جرم و بزهکاری است.‏

بحث دیگر این قسمت را در عبرت گیری و پندآموزی بیان می‌کنیم. همانگونه که واضح است پند گرفتن از گذشتگان تاثیری بسزایی در انجام ندادن اعمال اشتباه از سوی آیندگان دارد و از این رو در اهداف مجازات‌ها مسأله عبرت‌آموزی مورد نظر شارع مقدس بوده است از این رو پندآموزی از مجرمینی که در گذشته مرتکب جرم شده‌اند نقش مهمی در عدم ارتکاب جرم از سوی افراد دارد و خود از مباحث عمده در پیشگیری از جرم در جرم‌شناسی اسلامی است لذا در همین راستاست که قرآن صریحاً فرمان داده است «فاعتبروا یا اولی الابصار» پس عبرت بگیرید‌ای صاحبان بصیرت و نیز امیرالمومنین(ع) در این مورد فرمودند: و هرکس که عبرت گیرد خود را از فرو رفتن در خطاها و فسادها دور نگه داشته و هرکس خود را از بدی‌ها دور نگه داشت، سالم می‌ماند. اینها خود گوشه‌ای از تاکید دین مبین اسلام بر نقش پندگیری در پیشگیری از جرم است.‏

حال که حدیث دیگری از مولای متقیان ذکر شد شایسته است که نگاهی کوتاه به مبحث پیشگیری در نظام قضایی ایشان بیندازیم که به حق جامع‌ترین نظام قضایی دنیا است.‏

حضرت با شان هدایتى و ارشادى خویش، اقدام به تربیت و آموزش جامعه مى‏کرد و این را حق مردم مى‏دانست.‏

آخرین بحث در باب پیشگیری در اسلام پرداختن به فقر و نقش آن در جرم و بزهکاری است که بار‌ها از سوی پیشوایان دینی ما مورد نظر قرار گرفته است.

چگونه فقر موجب گرفتاری انسان در دام جرائم مى‏شود؟ نه این است که برخى از انسان‌ها به دلیل ضعف روح، قدرت تحمل فقر را ندارند و در دنیا براى رفع آن به راه‌هاى نامشروع و به تعبیرى بزهکارى روى مى‏آورند؟ وقتى فقر مى‏تواند به کفر منتهى گردد، بدون تردید امکان این وجود دارد که به جرم، بزه و فسق نیز بینجامد.

این است که اسلام از آغاز به آثار شوم فقر توجه داده است. در این بین برخی از روایات در این باره را بیان کرده و سپس به شرح این موضوع و رابطه آن با جرم‌شناسی اسلامی می‌پردازیم.

از پیامبر خدا(ص) و هم از امام صادق(ع) نقل شده است که «لولا رحمه ربی على فقراء امتی کاد الفقر ان یکون کفرا: اگر رحمت پروردگار بر فقیران امت من نباشد نزدیک است فقر به کفر بینجامد».

امام علی (ع) در این باره فرمودند که: «کاد الفقر ان یکون کفرا: هرگاه فقر وارد شود کفر نیز به دنبال آن وارد می‌شود».

امام صادق(ع) نیز مى‏فرماید: غنى یحجزک عن الظلم خیر من فقر یحملک على الاثم، «ثروتى که تو را از ظلم باز دارد بهتر از فقرى است که تو را به گناه وادارد.

امام سجاد(ع)در دعاى معروف ابو حمزه ثمالى از فقر به خداوند پناه مى‏برد. «اللهم انی اعوذ بک من الکسل و الفشل و الهم و الفقر...» مصیبت فقر و فاجعه آن نه تنها در این است که شکم فقیر گرسنه و تن او برهنه مى‏ماند، بلکه انسان محروم ممکن است از هرگونه سرمایه حیات ابدى که ایمان و عمل به احکام دین است، نیز محروم بماند و سرمایه ابدى وى نیز تباه گردد.‏

آثار شوم فقر به افراد منحصر نمی‌ماند، بلکه در سطح جامعه نیز اثر می‌گذارد. زیرا که تاثیرهای ویرانگر و پیامدهای گوناگون آن از افراد و خانواده‌های فقیر می‌گذرد و به گونه‌های مختلف به جامعه آسیب وارد می‌رساند. جرم پدیده‌ای است که دارای حیثیت اجتماعی است، وقتی فقر موجب آفرینش جرم می‌شود، وقتی فقر به سرقت می‌انجامد، آنگاه که فقر دام فحشا را می‌گستراند، وقتی فقر موجب گسیختن پیوندهای مشروع نکاح و متلاشی شدن کانون‌های گرم خانواده و در نتیجه بر جای گذاشتن فرزندانی می‌شود که از مهر مادر یا پدر یا هر دو محرومند هرگز نمی‌توان آن را پدیده ساده‌ای انگاشت که تنها دارای تاثیر فردی است لذا حل معضلات مالی در دین مبین اسلام، همانطور که اشاره شد نقش عمده‌ای را در پیشگیری از جرم دارد.‏

مبحث هفتم: باورهای دینی و پیشگیری اجتماعی

پیشگیری اجتماعی از بزهکاری شامل مجموعه اقدام‌های پیشگیرانه است که به دنبال حذف یا خنثی کردن آن دسته از عواملی هستند که در تکوین جرم مؤثر بوده‌اند.‏

این یک واقعیت است که بزهکاری تابع تحول جامعه است از این رو مشاهده می‌شود که در جوامع روستایی که نظارت و کنترل اجتماعی قوی‌تر است بزهکاری نیز به همان اندازه ضعیف‌تر است زیرا در این اجتماعات پایه‌های دین و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی قوی‌تر است.‏

اما در جوامع شهری علل و عوامل مختلف اقتصادی و نابرابری‌های اقتصادی باعث کم رنگ شدن اعتقادات مذهبی در این جوامع شده و زمینه ساز فعالیت‌های بزهکارانه چه به صورت پراکنده و چه به صورت سازمان یافته است.‏

شریعت اسلام به اهمیت پیشگیری از جرائم واقف بوده و برای جلوگیری از وقوع هر دسته از جرائم وسیله خاصی پیش‌بینی نموده است:‏

الف: وام از طریق قرض‌الحسنه

ربا دادن و ربا گرفتن در میان مردم بسیاری از کشورها رایج شده است و مردم احتیاجات خود را از راه تنزیل قرض می‌کنند

سرمایه داران نیز بدون زحمت و انجام کاری با قرض دادن وجوه خود منافع سرشار می‌برند.ربا در حقوق اسلام با ضمانت اجرای سنگین منع شده است.

چنانچه قرآن کریم در آیه 275 از سوره مبارکه بقره می‌فرماید:

و خداوند تجارت را حلال کرده و ربا را حرام کرده و هرکس پس از آنکه پند و اندرز کتاب خدا به او برسد و از این عمل دست کشد خداوند از گذشته او درگذرد و عاقبت کار او با خدای مهربان باشد و کسانی که از این کار دست نکشند آنان اهل جهنم‌اند و در آنجا معذب خواهند بود.‏

و باز قرآن مجید در آیه 279 از سوره مبارکه بقره در زمینه منع رباخواری می‌فرماید «پس اگر ترک ربا نکردید، آگاه باشید که به جنگ خدا و رسول او برخاسته‌اید در عین حال با وجود کیفرهای مذکور جنبه پیشگیری از رباخواری در شریعت اسلام توجه شده و آن تاکید بر قرض‌الحسنه است که مانع از احتیاج به قرض ربوی گردد».‏

تأمین سرمایه قرض‌الحسنه منوط به اقدام اشخاص خیر در یک جامعه اسلامی است. به علاوه چون یکی از مصارف زکات پرداخت وام داران است ممکن است مراجع دینی اجازه دهند سهمی از حقوق مالی دریافتی را به جای بخشیدن به وامداران با رعایت شرایط و گرفتن وثیقه قرض دهند تا بدین ترتیب افراد بیشتری از وام قرض‌الحسنه برای توسعه فعالیت و معاش خود بتوانند بهره‌مند شوند.‏

ب: آسان‌گیری در امر ازدواج: یکی دیگر از راهکارهای پیشگیری از فحشا آسان‌گیری در امر ازدواج است که غرض آن تشکیل خانواده و ایجاد نسل است تا بر تعداد مسلمانان پاک افزوده شود و جایی برای ناپاکان و کافران باقی نماند. ‏

ج: اتفاق و احسان: یکی از طرق پیشگیری از جرائم علیه اموال مانند دزدی رفع نیاز مستمندان به وسیله انفاق و احسان است چه خودداری از انفاق و احسان در طول زمان موجب می‌شود که مستمندان علیه اغنیا شورش کنند و اغنیا موجب هلاکت خویش شوند.‏

د: تامین شرایط و امکانات کار برای همه

مهمترین طریق پیشگیری از وقوع جرائم تأمین شرایط و امکانات کار در شکل تعاونی از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر است.‏

پس می‌توان گفت که اگر فرد مومن در زندگی اجتماعی خود متوجه حرمت‌های قوانین الهی باشد و با عنصر تقوا حتی تفکر و اندیشه گناه و جرم را از سر نگذراند جرمی مرتکب نخواهد شد و بدین طریق هدف پیشگیری اجتماعی از جرم حاصل خواهد شد. شریعت اسلام نیز که پایه اعمال را از نظر کیفر و پاداش روی اندیشه و نیت افراد گذارده است پیش از وقوع جرم با مطمح نظر قرار دادن فکر و اندیشه و نیت افراد با ضمانت اجراهای لازم پیشگیر و پس از ارتکاب جرم است.9

مبحث آخر: باورهای دینی و اصلاح بزهکاران

یکی از نهادهای مطرح شده در اسلام توبه است اسلام با مفتوح گذاشتن راه توبه همیشه راه بازگشت و اصلاح را فراهم نموده است و انسان خطاکار را با وعده‌های نیکویش تشویق به بازگشت و اصلاح می‌کند.‏

شمول توبه در اسلام تا بدان حد است که هرکس در هر سطحی و در هر صورت خودرا بیرون از لطف محبت و آیین مهرخداوندی نمی‌بیند. توبه استثنای خاص نمی‌پذیرد و شامل هرگناه و به هر اندازه که باشد می‌شود.‏

اسلام، آگاهی، علم و تفکر را که مایه اساسی هر نوع پیشرفت و سعادت است بسیار می‌ستاید و از جهل و نادانی که مایه بنیادی بدبختی و جرم است نهی می‌کند برای سلامت روح و روان به اقامه نماز و دعا امر فرموده و گذشت و مهربانی و صبوری و حق‌شناسی و سپاسگزاری و نگهداشتن حرمت دیگران، عدل و احسان، برابری و برادری را توصیه فرموده و از نفاق و ریا و دروغ و افترا و تحقیر و... به شدت بیزاری جسته است همه افراد را در مقابل هم مسئول شمرده و از بی‌اعتنایی به مشکلات دیگران به شدت نهی کرده است و به صراحت اعلام کرده است که هر کار ریز و درشتی ثبت شده و عمل هیچ کس ضایع نخواهد شد.‏

دین اخلاق و فرهنگ عظیم دینی به واقع پشتوانه قوی و غنی مطمئنی است که جامعه را از بسیاری از امراض و انحرافات فکری و عملی مصون می‌دارد البته اگر علما، دانشمندان، نویسندگان، هنرمندان و... این سرمایه بی پایان را جدی گرفته و با استفاده از ابزارهای نوین تبلیغاتی مردم را دائما متذکر باشند و هدایت کنند.‏

اهتمام به عبادات فردی و جمعی مانند نمازهای یومیه، روزه، حج، نماز جمعه، عزاداری، در ماه‌های محرم و مراسم ویژه ماه رمضان، شرکت و در مساجد و زیارت مقابر قدسی ائمه اطهار و بزرگان دین، از جمله مراسم مذهبی، سنتی و تقریباٌ بی‌هزینه جامعه ما است که می‌توان در این راستا نهایت بهره معنوی را حاصل کرد.‏

نتیجه آن که گرچه دین قدمت فراوانی دارد اما نکات و آموزه‌های اسلامی در همه زمینه‌ها راهگشای انسان بوده و رنگ کهنگی به خود نمی‌گیرد و در این زمینه انسان مومن و مسلمان باید با تقویت اخلاق و فرهنگ دینی از ارتکاب جرم و گناه پرهیز کند امید است که در جوامع، به ویژه جوامع اسلامی فرهنگ غنی اسلام مورد تظلم قرار نگرفته و افراد جامعه بتوانند با تهذیب نفس از ارتکاب جرم به هر نحو که باشد پیشگیری کرده و جامعه‌ای عاری از جرم و گناه داشته باشیم.‏

منابع و مآخذ: ‏

‏1- گلدوزیان، دکتر ایرج، حقوق جزای عمومی ج 1 انتشارات دانشگاه تهران ‏

‏2- پیشگیری از جرم مرکز انتشارات قوه قضائیه ‏

‏3- محمد رحیم عیوضی، مقاله اینترنتی درآمدی بر رویکرد جامعه شناختی دین ‏

‏4- نجفی ابرند آبادی، دکتر علی حسین، مقاله پیشگیری از بزهکاری ‏

‏5- مجله تخصصی فقه و حقوق شماره 64‏

‏6- زررخ، احسان، پایان نامه کارشناسی ارشد ‏

پی‌نوشت :

[1]- گلدوزیان، دکتر ایرج، حقوق جزای عمومی ج 1، ص 108

[2]- لکالی اندی، مجید مقاله اعتقاد مذهبی در اسلام از کتاب پیشگیری از جرم ص 246‏

‏[3]- مقاله اینترنتی درآمدی بر رویکرد جامعه‌شناختی دین، محمدرحیم عیوضی

[4] - لکالی اندی، مجید، مقاله اعتقاد مذهبی در اسلام، از کتاب پیشگیری از جرم‏