سیوند

کاشانه ما رفت به تاراج، ‌غمان خیز ... - شادروان لیلا صمدی

برگرفته از ویژه‌نامه یادمانهای باستانی و هویت ملی به کوشش پایگاه اطلاع رسانی برای نجات یادمانهای باستانی (دشت پاسارگاد)، دی ماه 1384، صفحه 18 تا 21

شادروان لیلا صمدی

آن روز که  طالبان مجسمه بودا را از  بین برد همه دوستداران فرهنگ و تاریخ ملل به سو گ نشستند و برخی اندیشمندان گفتند بودا در برابر این فاجعه جهانی از شرم فرو ریخت.

با اینکه این تخریب در آن روزها  از سوی  تار یخ دوستان جهانی، گناهی نابخشودنی محسوب می شد اما خوب که فکر کنیم می بینیم این اقدام از سوی طالبان که از اسلام به ریش بلند مردان ، خشونت اعراب دوران ‌جاهلیت و برقع  زنان که حایلی بود بین آنان و دنیای خارج و اجتماع انسانی بسنده کرده بودند بیش از این انتظار نمی رفت که به زعم خویش آنچه را که به ماقبل اسلام مربوط می شد از بین ببرند.

اما امروز در همسایگی آنان که بودا را از بین بردند ،‌ در کشور ایران ،‌ مهد تمدن دنیای باستان و در جایی که مردم و دولتمردانش داعیه فرهنگ دوستی دارند ،‌ آثار باستانی که نشانه تمدن چند هزار ساله این مرز و بوم است ،‌ آرام و بی صدا  یکی پس از دیگری از  بین میروند و هیچ تاریخ دوست و ادیبی در برابر این مرگ  خاموش، واکنشی از خود نشان نمی دهد.

البته گاهی بر اثر دعواهای سیاسی و جناحی یا مناقصه های کلان که به مذاق برخی  خوش نمی آید، از منابعی نامعلوم  اخباری مبنی بر  تخریب و آسیب رسانی به  آثار باستانی نظیر میدان نقش جهان اصفهان و ماجرای سد سیوند و زیر آب رفتن  بسیاری از آثار باستانی آن منطقه ،‌فاش می شود.

مقالاتی در این باره در روزنامه ها چاپ می‌‌شود ، مواضع موافق و مخالف در این مقالات درج می شود. گروهی از تاریخ دوستان نیز به نوشتن بیانیه ای و گاهی تحصنی آرام  بسنده می کنند سپس اندک اندک این اخبار و موضوعات در پیچ و خم زمان کمرنگ  و پس از مدتی به فراموشی سپرده می شوند.

روزی صاحب نظری در جمع دوستانه ما که برای دفاع از آثار باستانی پاسارگاد و جلوگیری از آب گیری  سد سیوند گرد هم آمده بودیم می گفت:‌ گروهی با درج اخباری مبنی بر تخریب برخی از آثار باستانی می خواهند با برانگیختن احساسات وطن دوستانه و واکنش های تند و تیز ،‌بازی را به نفع خود به پایان برسانند.
و در برابر سوال ما که پرسیدیم چه باید کرد ،‌گفت :‌ به این قضایا جدی نگاه کنید ،‌ در جای جای کشور ما    آثار باستانی زیادی تخریب می شود و کسی از  این وقایع خبردار  نمی شود.

امروز با استناد به گفته های این صاحب نظر و تاریخ دوست بر آنیم برخی از این فجایع  تاریخی را بازگو کنیم  بدون اینکه بازیگردان مقاصد و منافع  سیاسی و غیر سیاسی گروهی منفعت طلب قرار گیریم.
آنچه در ذیل این مطالب آورده می شود اخبار و اطلاعاتی است ،دارای منابع مشخص که نشان می دهد بسیاری از آثار تاریخی کشور ما در خطر است.

- نقشه های خطوط راه آهن قزوین – انزلی نشان می دهد این خطوط از  روی محوطه باستانی چهارهزار ساله در کناره های سد منجیل عبور می کند. بررسی های باستان شناختی در کناره های رودخانه بزرگ سفید رود و سد منجیل منجر به کشف آثار چهارهزار ساله شد.
این محوطه باستانی از جمله محوطه های وسیع استقراری در این منطقه است که بخشهایی از آن زیر آب سد قرار گرفته است.
تنوع سفالینه های کشف شده در کناره های سد منجیل نشانگر فعالیت گروههای مختلف مردم و صنایع متنوع در این منطقه است.

- ساخت و ساز در حریم شهر تاریخی حریره کیش که با اقدام یک مدعی خصوصی صورت گرفت ،‌باعث تخریب و دخل و تصرف  روی یکی از گاو چاه های تاریخی این شهر ایل خانی شده است.
- به گفته مسوولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران شش هکتار از بافت تاریخی عودجالان در جریان طرح سامان دهی شهرداری منطقه 12 تهران تخریب شد و تاکنون تلاش برای دریافت پاسخی صریح از سوی شهردار  این منطقه بدون نتیجه ما نده است.
تخریب بافت تاریخی عودجالان که 110 هکتار از مساحت بافت تاریخی تهران را شامل می شود ، در حالی از سوی شهرداری منطقه 12 آغاز شده که هیچ یک از مسوولان شهرداری این منطقه پاسخ گوی اقدامات مغایر با ضوابط میراث فرهنگی و تخریب قلب تاریخ تهران نیستند و به گفته ناظر فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران ، مسوولان این سازمان هنگامی از این تخریب باخبر شدند که از بخشی از خاطرات عودجالان جز تلی از خاک باقی نمانده بود.
- عملیات انفجار برای جاده سازی در حوالی بیستون از سوی شکرت پتروشیمی بیستون به ریزش قلوه سنگ های پای  فرهاد تراش منجر شد.
کارشناسان با توجه به آسیب پذیر بودن کتیبه ، موقعیت فرهاد تراش و رسوبی و لایه لایه بودن کوه بیستون انجام عملیات انفجار را یک تهدید جدی برای مجموعه تاریخی بیستون می دانند.
 
بیستون پس از گنبد سلطانیه ، ‌هشتمین اثر پیشنهادی ایران برای ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو است
چند سال پبیش وزارت نفت بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اقدام به لوله کشی نفت در شوش کرد. این لوله ها دقیقا از دل منطقه باستانی شو ش رد شد ،کارشناسان با توجه به اینکه میراث فرهنگی یکی از منابع درآمدزا و دایمی کشور است ، مطالعه بیش از انجام پروژه های عمرانی را لازم و ضروری می دانند.
آنان اعتقاد دارند که نفت به زودی به پایان می رسد اما میراث فرهنگی برای همیشه ماندگار است.
 
وزارت نفت مدعی است که حریم امنیتی مصوب این وزارت خانه برای جلوگیری از تخریب 150 متر است ، حال آنکه برای چغازنبیل 300 متر حریم امنیتی در نظر گرفته شده است.
"محمد حسین طالبیان"، مدیر پروژه چغازنبیل در این مورد گفت : این حریم برای یک جاده است نه برای یک اثر باستانی ، با تفسیری که وزارت نفت از حریم یک اثر باستانی ارایه می دهد می توان گفت که هم اکنون می توان در 150 متری تخت جمشید ساخت و ساز کرد در حالی که چنین چیزی بعید است.
به گفته طالبیان هنوز وسعت شهر باستانی "اورانتاش" به طور کامل شناخته نشده است به همین دلیل میزان دقیق حریم این زیگورات هنوز مشخص نیست.
امکان دارد حریم زیگورات روی آثار مهمی قرار گرفته باشد و سفالهایی که در این محدوده کشف شده ، موید همین حقیقت است.
" عبدالرسول وطن دوست " مدیر امور بین الملل پروژه چغازنبیل گفت : چغازنبیل در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است و در صورت بروز خطر برای این اثر ، تعهد ایران در محافل جهانی زیر سوال می رود.
وقتی یک اثر در فهرست جهانی به ثبت می رسد آن کشور متعهد است که قوانین کنوانسیون های آن سازمان را رعایت کند.
- طرح های آب رسانی که سدها نیز بخشی از آنها هستند ،‌ جزو پروژه های کلان کشوری محسوب می شوند ،‌ از آنجا که این پروژه ها  بیشتر در محوطه های باستانی اجرا می شوند ، آثار باستانی را تهدید می کنند.
تا پیش از قطعنامه "محمد عارف " معاون اول "سید محمد خاتمی" رییس جمهوری پیشین ایران،‌مبنی بر لزوم استعلام کلیه پروژه های عمرانی از سازمان میراث فرهنگی ، این پروژه ها بخش عظیمی از تاریخ فرهنگ  ایران را تخریب می کردند.
این تخریب ها که عمدتا به وسیله سدها انجام می گرفته است ، امروز نیز کم و بیش ادامه دارد.
" علیرضا عسگری " باستان شناس بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد  با اشاره به مطالعات انجام گرفته روی 23 طرح آبرسانی سازمان آب منطقه ای استان فارس گفت : 23  طرح  آبرسانی در حوزه استان فارس ،‌بوشهر و کهکیلویه و بویر احمد از جمله طرح های آبرسانی سازمان آب منطقه ای استان فارس محسوب می شود.
این طرح ها که عمدتا از مسیرهای تاریخی می گذرند نیازمند کاوش و بررسی های باستان شناسی هستند.
عسگری گفت :‌ بررسی های اولیه نشان داده است 12 سد از 23 طرح آبرسانی کم و بیش مشکلاتی داشته و نیاز به پژوهش های باستان شناسی دارند.
از میان این سدها ، سد ملاصدرا ، سلمان فارسی و چشمه عاشق نی ریز در بخش مرکزی استان فارس بیشترین درصد مشکلات را به خود اختصاص داده اند.
_‌ سد سلمان فارسی پس از استعلام از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از سازمان آب منطقه ای استان فارس شناسایی شد و بررسی های اولیه نشان داد که دریاچه این سد حدود 21 اثر باستانی و تاریخی که بیشتر آن به دوره ساسانی مربوط می شود را غرق می کند.
- ادامه کاوش های باستان شناسی در شهر هخامنشی دهانه غلامان زابل نشان می دهد اتاق های مکشوفه از دوره هخامنشی در این شهر باستانی از سوی دریاچه مصنوعی سد " چهار نیمه تهدید می شود.
دهانه غلامان بخشی از شهری هخامنشی است که شواهد باستان شناسی نشان می دهد به لحاظ صنعتی اهمیت بی شماری داشته است.
پیش از انقلاب ساخت سدی چهار نیمه در نزدیکی این مجموعه باستانی آغاز شد ،‌ پس از ساخت سه سد ا ز این مجموعه چها رگانه که باعث غرق شدن بخشی از محوطه های دهانه غلامان می شود ،‌باستان شناسان پژوهش های علمی خود روی این شهر باستانی به جای مانده از دوره هخامنشی را آغاز می کنند.
- عبور خط مترو اصفهان از خیابان گلدسته و ورود آن به دولت خانه صفوی باعث می شود این خط لوله به ناچار وارد خیابان چهار باغ بالا شده و سپس از کنار پل تاریخی سی و سه پل عبور کند.
درصورت عبور مترو از کنار سی و سه پل ،‌لرزش های شدید این پل تاریخی را تهدید می کند.
دولت خانه صفوی مهم ترین بخش از محور فرهنگی تاریخی اصفهان محسوب می شود ،‌محدوده این دولت خانه از میدان نقش جهان و خیابان چهار باغ عباسی آ غاز می شود و تا چهار باغ بالا و پل های تاریخی سی و سه پل و پل خواجو ادامه پیدا می کند.
عبور مترو از این محدوده می تواند به آثار موجود در آن از جمله سی و سه پل تاریخی اصفهان آسیب های جدی وارد کند.
هیات کاوش پشت سد شیان خواستار حفاظت فوری از بزرگترین و زیباترین آتشکده کشف شده شد. کارشناسان با توجه به شروع فصل برف و بارندگی خواستار حفاظت اضطراری این آتشکده هستند.
کاوش های باستان شناسان در پشت سد شیان کرمانشاه به کشف یکی از  آتشکده ای بزرگ ایران متعلق به دوران اشکانی _ ساسانی منجر شد.
این نخستین آتشکده کشف شده در محدوده شهر کرمانشاه است اما تاکنون هیچ اطلاعی از وجود چنین آتشکده ای در روستای شیان وجود نداشت.
- " علی ذاکری "‌،‌معاون حفاظت فنی آثار اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان بوشهر از روند جاری ساخت و ساز در شهر تاریخی سیراف (بندر طاهری کنونی )‌ به شد ت ابراز نگرانی کرد و خواستار رسیدگی فوری و توجه ویژه مسوولان کشوری به محوطه تاریخی سیراف به عنوان یک اثر ملی شد.
- شناسایی یک محوطه پیش از تاریخ در پشت سد خد آفرین آذربایجان شرقی ،‌کاوشهای باستان شناسی در دریاچه این سد را پیش از آبگیری آن الزامی کرده است.
این درحالی است که همچنان باستان شناسان در انتظار موافقت مسوولان سد هستند.
سد خد آفرین از جمله سدهای استان آذربایجان شرقی است که پس از استعلام سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان شرقی مورد شناسایی قرار گرفت.
بررسی های اولیه در دریاچه این سد به کشف یک محوطه پیش از تاریخ منجر شد.
- خاکبرداری های مداوم شرکت آبیاری مارون ،‌ ساخت یک سد جدید پشت سد مارون و انجام عملیات کشاورزی در محوطه باستانی ارجان را با تخریب کامل روبرو کرده است.
نامه نگاری های مداوم سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خوزستان به شرکت آبیاری مارون تا به امروز نتیجه نداده است.
محوطه باستانی ارجان در چند سال گذشته به دلیل ساخت سد مارون ،‌ کشاورزی در سطح محوطه ها و حفاری های غیر مجاز گسترد ه آسیب بسیار دیده است.
- بخشی از برج و باروی شهرستان زواره که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده  بود به وسیله یک مالک شخصی تخریب شد.
برج و باروی شهرستان زواره اثری ارزشمند و متعلق به دوره سلجوقی است که به شماره 6144 در سال 81 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اما در چند روز گذشته مالک باغ و خانه ای شخصی که در مجاورت این برج و بارو قرار گرفته بود ،‌اقدام به تخریب بخش هایی از این بارو کرده است.
شایعه وجود سنگهای قیمتی در آسیاب  های آبی حوزه هلیل رود جیرفت به تخریب تمام آسیاب های موجود در جیرفت انجامید.
آخرین آسیاب آبی که به وسیله اهالی استفاده می شد نیز در جریان این حفاری ها برای همیشه تخریب شد.
بررسی ها نشان می دهد حفاران غیر مجاز پس از دو سال تخریب محوطه های باستانی و آسیاب های آبی این محوطه ها به چیزی دست نیافتند.
-  حفاری های غیر مجاز در گورستان های پنج هزار ساله دلگان بلوچستان تا کنون منجر به خروج و تخریب بیش  از 10 هزار شی باستانی از این منطقه شده است.
گورستان های  باستانی دلگان در جلگه جازموریان واقع شده اند ،‌ حفاران غیر مجازی که در این گورستان ها مشغول تخلیه گورستان ها هستند همان حفاران غیر مجاز جیرفت اند که با راکد ماندن حفاری های غیر مجاز در جیرفت راهی دلگان شده اند.
- مردم جیرفت از آجرهای منحصر به فرد گورستان اسلامی در شهر دقیانوس برای ساخت و ساز استفاده می کنند.
این ساخت و سازها 100 متر از آثار آجری مهمترین شهر مردگان دوره اسلامی در دقیانوس را تخریب کرده است.
شهر اسلامی دقیانوس که در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته مربوط به دوره سلجوقیان (‌900 سال پیش )‌است.
با توجه به وسعت 40 کلیلومتری این شهر ه هسته مرکزی آن تنها 12 کیلومتر وسعت دارد ، این شهر جزو شهرهای بزرگ اسلامی کشور محسوب می شده است.
به گفته باستان شناسان مهمترین شهر مردگا ن در دقیا نوس  و در غرب این شهر واقع شده است.
- موج جدید تخریب بافت تاریخی شهر مشهد با آغاز تعریض خیابان شیرازی و خیابان های منتهی به حرم امام رضا (ع ) آغاز شد.
شهرداری مشهد بافت تاریخی خیابان شیرازی را یک بافت فرسوده تعریف کرده است و بر همین اساس عملیات تخریب و تعریض آن را آغاز کرده است.
خیابان شیرازی از خیابان های قدیمی شهر مشهد است که ساختمان های دوران صفوی و تیموری در آن کاملا مشهود است.
"سید هاشم بنی هاشمی "‌ شهردار مشهد گفت :‌ساختمان ها و بناهای این خیابان از نظر تاریخی دارای ارزش نیستند و در این طرح خراب می شوند اما سعی می کنیم بافت تاریخی به لحاظ معماری حفظ شود.
- پنج هزار و 500 متر از زمینهای طبیعی شهر ماسوله که جزیی از منظر تاریخی این شهر را تشکیل می دهند و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است ،‌ به وسیله اداره هواشناسی و شهرداری ماسوله تخریب شد.
از سال گذشته تاکنون شهرداری ماسوله بدون هماهنگی با اداره میراث فرهنگی و گردشگری این شهر اقدام به تخریب بخشهایی از منظر تاریخی ماسوله کرده است.
این تخریب ها در حالی انجام می شود که دیگر نهادهای شهری از جمله استانداری و فرمانداری ماسوله نیز از این عملکرد شهرداری حمایت می کنند.
- شهرداری تبریز با اجرای طرح احداث زیر گذر در منطقه چای کنار ،‌ بخشی از یخچال قدیمی صادقیه این شهر را تخریب کرد.یخچال  صادقیه جزو یخچالهای مهم شهر تبریز است که در بافت تاریخی شهر و در نزدیکی بازار جای گرفته است ،‌ این یخچال که مربوط به دوره قاجاریه است 200 متر مربع وسعت دارد.
- با وجود دستور رسمی رییس سازما ن میراث فرهنگی و گردشگری در مورد اعزام نیروی یگان پاسداران میراث فرهنگی به بوشهر ، عملیات احداث اسکله در حریم بافت تاریخی بوشهر همچنان ادامه دارد.
بافت تاریخی بوشهر به عنوان یکی از ارزش های مهم فرهنگی در حاشیه خلی فارس به ثبت رسیده و هرگونه ساخ و ساز در حریم آن اقدامی کاملا غیر قانونی است.
با گسترش عملیات احداث اسکله در حریم قانونی این بافت تاریخی که برغم مخالفت جدی کارشناسان از اواخر سال گذشته آغاز شده ،‌ نگرانی کارشناسان از تداوم این عملیات شدت گرفته است.
- با وجود تاکید سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور بر جلوگیری از ادامه تخریب تپه باستانی و منحصر به فرد قلی درویش ،‌ اداره اوقاف قم در آخرین اقدام خود برای احداث یک ساختمان دفتری ،‌ بخش مهمی از این تپه را تخریب کرد.

تپه قلی درویش محوطه ای باستانی و منحصر به فرد از دوره عصر آهن است که برای نخستین بار راز سر به مهر معماری این دوره را برای همگان آشکار کرد.
همچنین نخستین کوره ذوب فلز  نیز در این تپه باستانی کشف شد که اهمیت آن را دو چندان می کند.
در 14 سال گذشته این تپه باستانی بسیار مورد تجاوز قرار گرفته است و در یک دهه گذشته اوقاف قم و اداره راه سازی با احداث اتوبان قم _ جمکران بیش از 90 درصد این تپه را با خاک یکسان کردند.
_ کارشناسان اطمینان دارند که پل هوایی شهید صیاد شیرازی در عرصه تاریخی شکارگاه خسر و در شهرستان کرمانشاه ساخته می شود  و با ادامه ساخت این پل ،‌بخشی از دیوار خشتی شکارگاه تخریب می شود.
- آبگیری سد کارون  سه بخشی از میراث به جا مانده از دوران هخامنشی را به زیر آب برد.
 اقدام وزارت راه در شهر تاریخی نیشابور این شهر را به دو تکه فاقد هویت تاریخی تبدیل کرد و بناهای تاریخی همچنان تخریب های مکرر را در پی بی توجهی مسوولان دستگاههای دولتی تجربه می کنند.
- توسعه روند تخریب مدارس تاریخی منجر به از بین رفتن تدریجی حافظه تاریخ آموزشی در  ایران شده است.
در ماههای اخیر اخبار متعددی در حوزه تخریب مدارس تاریخی منتشر شده است.تخریب مدرسه های تاریخی در  آبادان ،‌ ماسوله و سبزوار موجب شده تا بسیاری از علاقه مندان به حفاظت از میراث فرهنگی این اقدام غیر قانونی برخی نهادهای  دولتی را محکوم  کنند.
- بخشی از تپه دوره پارتی " هله بگ "‌در دشت بیستون کرمانشاه به وسیله شرکت سنگ بری بیستون تخریب شد.
 شرکت سنگ بری بیستون یک شرکت خصوصی است که فعالیت خود در  این عرصه از قبل از انقلاب آغاز کرده است.
این شرکت سال گذشته قصد داشت محدوده فعالیت خود را در دشت بیستون گسترش دهد که بررسی های کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پس از استعلام این شرکت ، نشان از یک تپه باستانی در جوار این شرکت داد.
- درحالی که گورستان ارامنه در منطقه دولاب تهران در وضعیت نامناسبی قرار دارد ،‌ مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری ساماندهی این گورستان تاریخی را منوط به درخواست متولیان این مکان می دانند.
مجموعه گورستان ارامنه به عنوان قدیمی ترین محل تدفین ارامنه تهران در محله دولاب و سلیمانیه ، هم اکنون در شرایط نامطلوبی قرار داشته و مدیر خلیفه گری ارامنه نبود رسیدگی منا سب  به این مکان را یکی از دلایل متروکه شدن و از بین رفتن بسیاری از سنگ قبرهای آن می داند.
- بناهای تاریخی و فرهنگی سبزوار به دلیل نبود اعتبار در حال تخریب است ‌و ساخت و سازها و نبود طرح تفضیلی شهر سبزوار ، تخریب این آثار را بحرانی کرده است.
بافت تاریخی سبزوار در محدوده چهار دروازه نیشابور تا عراق و ارگ تا سبریز  قرار گرفته است ،‌ قدمت این آثار به دوره قاجاریه تا پهلوی می رسد و باغ ترشیزی در روستای باغان سبزوار قرار گرفته است.
- به گفته حمیدرضا انصاری فر ،‌ یکی از اعضای انجمن دوستداران آثار و مفاخر شهر نوشاباد ، ایوان شمالی مسجد شاهزاده محمد نوشاباد تخریب شد.
این مسجد یادگاری از دوره صفویه است که در دوره قاجار هم مرمت شده است.
- هفته نامه داخلی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران از تخریب یک کاروانسرای تاریخی برای ساخت برج جهان نما خبر داد.
پارسه نوشته است : در محل احداث ساختمان فعلی جهان نما ،‌کاروانسرای تاریخی "‌تحدید "‌قرار داشت که کاروانسرای مذکور شامل ضوابط حفاظتی خیابان تاریخی چهار باغ بوده و به شماره 109 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
- به دنبال ساخت  و سازهای اخیر توسعه شهری 30 درصد از بافت تاریخی ارزشمند مراغه از بین رفته و40 درصد دیگر آن در معرض تخریب قرار دارد.
پس از دعوت مسوولان شهر مراغه از شرکت آتی ساز برای ساخت و سازهای شهری و احداث خیابانی در کنار خیابان خواجه نصیر ،‌قسمتی از بافت قدیمی شهر مراغه و تعدادی از بناهای تاریخی ارزشمند این شهر از بین رفت.

***                               
 این نوشته های مختصر  نه مرثیه سرایی در سوگ تاریخ از دست رفته کشورمان که گوشه ای از حکایت بی مهری هایی است که بر تاریخ چند هزار ساله این مرز و بوم روا داشته ایم. باشد که با نقل این ناگفته ها چشم هایی را باز و قلبهایی را تکان دهیم که سکوت خواسته و ناخواسته بر این فجایع تاریخی و چشم پوشی بر خطای تخریب گران تاریخ ،‌ گناهی است نابخشودنی.
بیایید دست به دست هم دهید و میهن خویش را کنیم آباد.

• < قبلی
• بعدی >