زیست بوم

اثرات زیست محیطی ‎تخریب مراتع

برگرفته از روزنامه اطلاعات

مقدمه

برای مرتع تعریف‌های زیادی ارائه شده اما در یک تعریف کلی، مرتع به بخش‌هایی از سطح زمین با اقلیم خشک و نیمه‌خشک با پوشش گیاهی خودرو و طبیعی به صورت علف، بوته یا درختچه که خوراک جانوران وحشی و اهلی ( دام ) است گفته می‌شود.

برنامه ارزیابی و پایش زیست‌محیطی آژانس حفاظت محیط‌زیست ایالات متحده، مراتع را چنین تعریف کرده است: مناطقی با بارندگی سالانه بین 50 تا 600 میلیمتر و بیلان بارندگی منفی ( میزان تبخیر بیشتر از میزان بارندگی است )، دمای بین 40- تا 50 درجة سانتیگراد و پوشش گیاهی شامل بوته‌های علفی، چوبی و درختچه‌های مقاوم به خشکسالی. بنا به این تعریف، 51 درصد از سطح خشکی‌های زمین را مراتع تشکیل می‌دهند. ( در دیگر منابع این رقم بین 40 تا 45 درصد اعلام شده است ). ‏

اهمیت زیست‌بوم‌های مرتعی، بیشتر از نظر اقتصادی ( تأمین علوفه ) و گاهی بهره‌برداری از گیاهان دارویی و صنعتی مورد توجه قرار گرفته حال آنکه مراتع به‌عنوان بخش گسترده‌ای از پوشش زمین، خدمات متعدد، مهم و متنوعی را به انسان، دیگر زیستمندان و طبیعت عرضه می‌کنند.‏

گفته شده که 5/24 درصد ارزش ریالی مراتع مربوط به تولید علوفه است یعنی بیشترین میزان ارزش مراتع مربوط به دیگر خدمات متنوعی است که بطور مستقیم یا غیرمستقیم عاید انسان و طبیعت می‌شود. به سخن دیگر، مراتع علاوه بر تولید انبوه علوفه، تقریباً چهار برابر ارزش اقتصادی آن، دارای ارزشهای غیرمستقیم هستند که معمولاٌ در محاسبات اقتصادی نادیده گرفته شده یا کمتر به آن توجه می‌شود.

برای مثال سازمان خوار و بار جهانی ارزش هر هکتار مرتع را در سال 2010 بالغ بر 589 دلار ارزیابی کرده است.

بقیه از صفحه اول

چنانچه بتوان کارکردها یا خدمات دیگر مراتع را نیز محاسبه کرد، ارزش وجودی مراتع به مراتب و بیش از این آشکار خواهد شد.

خدمات مراتع

منابع علمی موجود، مهمترین خدمات یک مرتع را در چهار گروه طبقه‌بندی کرده‌اند:

1ـ خدمات تدارکاتی ( ‏Provisioning‏ ) شامل آب شیرین، علوفه و مانند آن

‏2ـ خدمات تنظیمی (‏Regulating‏ ) شامل خدمات مورد نیاز برای سهولت ساز و کار در زیست‌بومها

‏3ـ خدمات حمایتی ( ‏Supporting‏ ) شامل خدماتی که برای عرضة سایر خدمات زیست‌بومها لازم بوده و معمولاً بطور غیرمستقیم و در دراز مدت عرضه می‌شوند

‏4ـ خدمات فرهنگی ( ‏Cultural‏ ) که خدمات و ارزش‌های غیرمادی را در بر می‌گیرد

واقعیت این است که تعدادی از خدمات زیست‌بوم‌های مرتعی نقش مهمی در محیط‌زیست و کارکرد اجزای تشکیل دهندة آن دارند، به طوری که آنها را می‌توان به‌عنوان خدمات زیست‌محیطی طبقه‌بندی کرده و مورد توجه قرار داد. با این فرض، مهمترین خدمات زیست‌محیطی مراتع به‌شرح زیر قابل طبقه‌بندی و معرفی‌اند:

1ـ خدمات بهداشتی

ـ تولید مواد بیوشیمیایی: منبع اصلی تولید داروها و افزودنی‌های گیاهی، مراتع هستند. نبود یا کمبود این فرآورده‌های طبیعی مستلزم تولید فرآورده‌های مشابه یا جایگزین آنها در کارخانه‌هایی است که فعالیت آنها، در هر حالت، اثرات نامطلوبی بر محیط‌زیست خواهند داشت.

ـ کنترل بیماری‌ها: هر گونه تغییر در زیست‌بومهای طبیعی از جمله مراتع، اثرات مستقیمی بر روی فراوانی بیماری در جوامع انسانی دارد.

کنترل آفات: زیست بوم‌های طبیعی به جز در موارد استثنایی و بروز بلایای طبیعی، توان کنترل آفات و بیماری‌هایی را که سلامت محصولات و دام‌ها را تهدید می‌کنند دارند. هجوم آفات به مراتع یا مزارعی که توان طبیعی برای رویارویی با آنها را ندارند مستلزم استفاده از انواع ترکیبات شیمیایی از جمله آفت‌کش‌هاست که تولید و استفاده از آنها اثرات شناخته‌شده‌ای بر محیط‌زیست دارد.

2 ـ خدمات اقلیمی

خدمات اقلیمی مراتع، مربوط به نقش یا کارکرد آنها در ارتباط با شرایط آب و هوایی و کنترل این شرایط در مقیاس محلی، منطقه‌ای و جهانی است. این خدمات شامل تعدیل شرایط کلی آب و هوایی، تعریق و تعرق، بازتاب (آلبدو)، افزایش رطوبت محیط و تولید اکسیژن است.

3 ـ خدمات زیستی

تنوع ژنتیک: تنوع ژنتیک سبب تنوع زیستی و تنوع زیستی سبب کنترل اثرات خشکسالی می‌شود. تنوع ژنتیک همچنین سبب پایداری محیط در برابر گونه‌های مهاجم می‌شود.

ذخیره‌گاه ژنتیک: ژنها و اطلاعات ژنتیکی هر منطقه، برای اصلاح نژاد جانوران وگیاهان و همچنین کاربرد فناوری زیستی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

خدمات زیستگاهی: مراتع علاوه بر اینکه زیستگاه حشرات گرده افشان هستند، در کنترل آفات و پالایش محیط نیز نفش مهمی دارند. مراتع زیستگاه اصلی و طبیعی هزاران گونه جانوری و گیاهی هستند که وجود هر یک از آنها نقش مهمی در پایداری حیات بر روی سیارة زمین دارد.

خدمات چرخش غذایی: مراتع بستر اصلی چرخش ازت، فسفر و بیست مادة غذایی دیگر هستند که مورد نیاز موجودات هستند.

تولید اکسیژن: اکسیژن مورد نیاز موجودات زنده از طریق عمل فتوسنتز پوشش گیاهی مراتع تأمین می‌شود.

تولید مواد اولیه: سطح و میزان جذب و ذخیرة انرژی و مواد مغذی توسط موجودات زنده در مراتع بسیار زیاد است.

4- خدمات آب شناختی:

شاید اهمیت و کمیت سهم مراتع در چرخة آب در طبیعت به طور دقیق قابل محاسبه نباشد ولی آنچه مسلم است اینکه گستردگی سطح مراتع و پوشش گیاهی موجود در آنها نقش مهم و سهم زیادی در جذب و ذخیرة بارش‌ها دارد. مهمترین خدمات آبشناختی مراتع را به‌شرح زیر می‌توان خلاصه کرد:

ذخیرة آب: مراتع مهمترین منبع و بستر جریان‌های آب سطحی و زیرزمینی هستند. ‏

پالایش آب: زیست‌بوم‌های مرتعی نقش قابل توجهی در پالایش آب و تجزیة پسماندهای آلی موجود در آب‌ها دارند.

بستر اصلی چرخة آب در طبیعت: مراتع، در عمل، بستر اصلی چرخه آب در طبیعت و تأمین کنندة آب مورد نیاز زیستمندان به‌شمار می‌آیند.

5-تشکیل و حفظ خاک

تشکیل خاک: خاک، حاصل تأثیر شرایط اقلیمی، مواد آلی و نیز دخالت موجودات زنده بر روی سطح زمین است.

حفظ بافت خاک و جلوگیری از فرسایش: پوشش گیاهی موجود در مراتع عامل بسیار مهمی در حفظ بافت خاک و جلوگیری از فرسایش آبی و بادی هستند.

6- خدمات هواشناختی

مراتع با جذب ترکیبات شیمیایی از جو زمین و همچنین جذب ذرات معلق در هوا، سبب پالایش طبیعی آن می‌شوند. این زیست‌بوم‌های طبیعی همچنین با عمل ترسیب کربن، سبب تولید اکسیژن و پالایش هوا می‌شوند.

‏اثرات تخریب و تغییر کاربری مراتع

چنانکه پیش از این نیز اشاره شد، ارزش‌های زیست‌محیطی مراتع چندین برابر ارزش‌های اقتصادی آن، یعنی تأمین علوفه است. بدین ترتیب به جرأت می‌توان گفت با تخریب یا تغییر کاربری یک قطعه زمین مرتعی، هر چند کوچک، بخش زنده‌ای از طبیعت از دست می‌رود.

تخریب مراتع، با توجه به نقش مهمی که این زیست‌بوم‌ها در فرایندهای طبیعی دارند، پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم متعددی بر مجموعة محیط‌زیست دارند.

مهمترین مشکلات محیط‌زیست جهان عبارتند از: گرم شدن زمین، فرسایش لایة ازن، باران‌های اسیدی، جنگلتراشی، کاهش تنوع زیستی، آلودگی آب، بیابانزایی، دفع پسماندها و آلودگی هوا. همانگونه که ملاحظه می‌شود همة این مشکلات بصورت مستقیم یا غیرمستقیم با نوع و کیفیت پوشش سطح زمین مرتبط هستند.

برنامة محیط‌زیست ملل متحد ( ‏UNEP‏ ) در یکی از گزارش‌های خود( سالنامة 2004 )، سه مشکل مهم کاهش تنوع زیستی ( ‏Loss of Biodiversity‏ )، بیابانزایی ( ‏Desertification‏ ) و تخریب زمین (‏Land Degradation ‎‏ ) را به‌عنوان مهمترین مشکلات زیست‌محیطی منطقة آسیا معرفی کرده است. مهمترین پیامدهای این مشکلات که به طور مستقیم به کیفیت زیست‌بوم‌های مرتعی بستگی دارند به‌شرح زیر است. کاهش تنوع زیستی ‏مراتع بستر اصلی بخش قابل توجهی از تنوع زیستی موجود در سیارة زمین به‌شمار می‌آیند. تغییر کاربری یا تخریب مراتع سبب کاهش تنوع ژنتیک، کاهش تنوع گونه‌ای و کاهش تنوع اکولوژیکی موجود در طبیعت شده و ناپایداری

زیست بوم‌ها و از دست رفتن منابع حیاتی را به دنبال خواهد داشت.

منطقة آسیا زیستگاه مهم و متنوع پرندگان جهان است، به‌طوری که 27 درصد از گونه‌های شناخته شدة پرندة جهان به این منطقه اختصاص دارند که یک هشتم از آنان در فهرست گونه‌های در معرض آسیب شناخته شده اند. بیشترین خطر یا آسیبی که متوجه تنوع زیستی در این منطقه مربوط به تخریب یا بهره‌برداری بیش از ظرفیت از منابع طبیعی است. با ادامه این شرایط، پیش‌بینی شده نسل ده‌ها گونه از پرندگان این منطقه طی دهه‌های آنیده منقرض خواهند شد.

بیابانزایی

بیابانزایی یا کویری شدن، آشکارترین و کوتاه مدت‌ترین پیامد تخریب یا تغییر کاربری زیست بوم‌های مرتعی است. تغییر پوشش سطح زمین و از بین بردن خاکهای حاصلخیز سبب ایجاد یا تسریع در فرایند بیابانی شدن می‌گردند. در نتیجه آبخیزها امکان تأمین مواد غذایی مورد نیاز زیستمندان را از دست می‌دهند. این مشکل با گسترش جمعیت و نیاز به بهره‌برداری بیش از ظرفیت از مناطق حساس یا آسیب‌دیده تشدید شده و فرایند بیابانزایی را شدت می‌بخشند.

‏تخریب زمین

در منطقة آسیا، کشورهای هند، چین، افغانستان و مغولستان بیش از دیگران با مشکل بیابانزایی رویارو هستند. بیابانزایی در این کشورها ناشی از چرای بی‌رویه ( بیش از ظرفیت )، شخم بی‌رویه و تغییر پوشش گیاهی سطح زمین است. با وجود چنین مشکلاتی، آشکار است که زندگی انسان و دام با تنگناهای جدی روبرو خواهد شد.

مراتع کشور ما نیز که بر روی کمربند خشک جهان قرار داشته و با محدودیت‌های محیطی روبرو هستند در برابر فشارها کاملاٌ آسیب‌پذیرند. یکی از مشکلاتی که متوجه مراتع کشور ماست، بهره‌برداری بی‌رویه ( خارج از ظرفیت ) از آنهاست که سبب افت کیفی و کمی این منابع گردیده به طوری که از 86 میلیون هکتار مرتع موجود کشور تنها 16 میلیون هکتار در وضعیت مناسبی قرار دارند. ‏تغییر کاربری مراتع علاوه بر چرای بیش از ظرفیت ( بیش از دو برابر ) که همواره به عنوان یک تهدید جدی متوجه مراتع کشور ما بوده و هست، واگذاری انبوه و تغییر کاربری آنها نیز یکی از مشکلات مهمی است که موجودیت زیست‌بومهای مرتعی را در کشور ما تهدید می‌کند.

افزون بر 7/14 میلیون هکتار مرتع که تاکنون به خانوارهای مورد نظر واگذار شده، اعلام شده که سالانه 120‏‎ ‎هزار هکتار زمین توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور و 40 هزار هکتار در قالب ماده‌های 31و 32 از طریق سازمان امور اراضی کشور به متقاضیان واگذار می‌شود. ‏

تاکنون هشت میلیون هکتار از منابع ملی در اختیار مردم و سازمان‌ها قرار گرفته که بررسی جامعی از نتایج این واگذاری‌ها صورت نگرفته است‏‎. ‎‏ این واگذاری‌ها در عمل تاثیرات نامطلوبی بر طبیعت ایران گذاشته است به‌گونه‌ای که هم‌اکنون و پس از چند دهه واگذاری غیراصولی منابع ملی به پروژه‌ها و مردم، بسیاری از مناظر طبیعی ایران، جنگل‌ها و دریاچه‌ها تخریب شده است‎.‎‏ روند کنونی تخریب منابع طبیعی نشان می‌دهد، روند واگذاری و بهره برداری از منابع ملی در جهت توسعة پایدار کشور نبوده است و باید در آن تجدید نظرهایی صورت بگیرد.

در حالی که اعلام شده یک دلار سرمایه‌گزاری در امر احیای چراگاه‌ها و افزایش باروری اکوسیستم، 5/2 دلار درآمدزایی خواهد داشت. واگذاری یا اختصاص هر هکتار زمین مرتعی ( با هر کیفیت ) برای فعالیت‌های اقتصادی یا خدماتی، در واقع بخش موثر و مفیدی از پوشش سطح زمین نه تنها موجودیت و سودمندی خود را از دست می‌دهد بلکه به جایگاه یا منبعی برای تولید فاضلاب و زباله تبدیل می‌شود.

تملک و استفاده از زمین زیاد، پندار نادرستی است که به‌عنوان یک پشتوانة مهم اقتصادی از سالیان گذشته تاکنون بر روند کاربری زمین در کشور ما سایه انداخته است. هر سال بخش قابل توجهی از مراتع کشور بدور از ملاحظات زیست‌محیطی، با مقاصد اقتصادی و بدون اینکه نیازی به آن باشد و صرفاً توسط بخش‌های مختلف صنعت، ساختمان، آموزش و مانند آن تصرف یا تملک می‌شود. برای نمونه طی سی سال گذشته صنایع مختلف، شهرک‌های صنعتی و همچنین مراکز دانشگاه آزاد در سراسر کشور زمین‌های زیادی از عرصه‌های طبیعی را افزون بر نیاز واقعی خود تصرف کرده‌اند. ‏مراکز نظامی، صنعتی و آموزشی بسیاری در سرتاسر کشور وجود دارند که بخش‌های قابل توجهی از منابع ارضی کشور را بدون توجیه منطقی تصرف یا اشغال کرده،‌ بدون اینکه اعمال مدیریتی بر آنها داشته باشند. مساحت قابل توجهی از زمین‌هایی که در اختیار این مراکز قرار گرفته یا تخریب شده و یا اینکه به حال خود رها شده و در عمل، هیچگونه کارکرد طبیعی ندارند.‏

تصرف آزمندانة زمین‌های مرتعی و تغییر کاربری آن توسط بخش‌های مختلف ( صنعتی و خدماتی )، مشکلی است که همواره و به صورت جدی متوجه موجودیت زیست‌بوم‌های مرتعی کشور ما بوده و همچنان مغفول مانده است. مشکلات مرتعداری کشور عمدتاً به نظام یا شیوه‌های بهره‌برداری، عدم تعادل دام و مرتع و برخی مشکلات حقوقی خلاصه و محدود می‌شود. در صورتی که مشکل واگذاری بی‌حساب زمین‌های مرتعی به بخش‌های مختلف و تغییر کاربری آنها نیز می‌تواند به‌عنوان یک مشکل یا چالش پیش روی مجموعه مدیریت منابع طبیعی کشور، اهمیت خاص خود را داشته باشد. در ظاهر چنین می‌نماید که با واگذاری سالانه 120 هزار هکتار از مراتع کشور به بخش‌های اقتصادی و خدماتی و مانند آن، زحمت و مسؤلیت سازمان جنگل‌ها و مراتع نیز کاهش می‌یابد حال آنکه اهمیت حفظ موجودیت کل مراتع کشور نیز در شرایط کنونی، اگر بیشتر از اهمیت حفاظت کیفی این منابع نباشد، کمتر از آن نیست. ‏بیشتر ارزش و خدمات زیست‌بوم‌های مرتعی، مربوط به خدمات غیراقتصادی آنهاست. اهمیت و ارزش‌های غیرمادی مراتع، یعنی خدمات و بهره‌هایی که بطور غیرمستقیم و در درازمدت از این منابع نصیب انسان و طبیعت می‌گردد چنانکه باید و شاید قابل ارزشگذاری نیستند. تنها شناخت بیشتر و بهتر این ارزش‌ها یا خدمات است که می‌تواند اهمیت حفاظت از مراتع را بیش از پیش آشکار سازد. با شناخت جامع خدمات متعدد و متنوع زیست بوم‌ها و در صورت امکان، کمی‌کردن این خدمات می‌توان مدیریت پایدار زیست‌بوم‌ها را تسهیل کرد.

‏جمع بندی و پیشنهاد

زیست‌بوم‌های مرتعی علاوه بر تأمین علوفه برای دام‌ها، خدمات متعدد و متنوعی را عاید انسان و طبیعت می‌کنند هرچند بسیاری از این خدمات هنوز بطور کامل ناشناخته مانده و یا قابل ارزشگزاری نیستند. سالانه 120 هزار هکتار از زمین‌های مرتعی کشور رسماً تغییر کاربری یافته و از گسترة زیست‌بوم‌های طبیعی کشور کاسته می‌شوند. مقدار قابل توجهی از زمینهایی که بدین ترتیب و یا به‌صورت غیررسمی تصرف می‌شوند به‌صورت متروکه و با اغراض سودجویانه به حال خود رها می‌شوند. اهداف و راهبردهای مدیریت و حفاظت مراتع کشور نیز عمدتاً شامل: ایجاد تعادل بین دام و مرتع، لغو و اصلاح پروانه‌های چرا، سامان‌دهی نظام بهره‌برداری، افزایش تولید علوفه، تکمیل اطلاعات پایه، پشتیبانی از طرح‌های تحقیقاتی کاربردی، توسعه مشارکت مردمی ‏‎ ‎و مانند آنها می‌باشد. به عبارت دیگر، مدیریت مراتع به طور عمده متوجه حفظ کیفی این منابع شده یا می‌شود و به موضوع حفاظت کمی از این منابع کمترین توجهی نشده و نمی‌شود.‏

در چنین شرایطی و با نگرش سوداگرانه‌ای که برای تملک زمین توسط بخشهای مختلف اجتماعی و اقتصادی وجود دارد پیشنهاد می‌شود واگذاری یا اختصاص زمین‌های ملی به ویژه برای مقاصد اقتصادی ( صنعتی - خدماتی ) و اجتماعی ( آموزشی - بهداشتی ) بر پایة یک ساز و کار مشخص یعنی به نسبت نوع و میزان فعالیت مورد نظر و همچنین معیارها و ضوابطی صورت گیرد که توسط شورایعالی حفاظت محیط‌زیست، شورایعالی جنگل و مرتع و دیگر نهادهای مرتبط و مسؤل تعیین و به تصویب هیأت دولت می‌رسد. این شاید کمترین اقدام موثر برای جلوگیری از تغییر بی‌رویة کاربری زمین و نزدیک شدن به اهداف مدیریت پایدار منابع طبیعی باشد. ‏

‎ محمود سلطانی ‏‎ ‎پژوهشگر و کارشناس محیط زیست

*منابع در دفتر روزنامه محفوظ است

• < قبلی
• بعدی >