یادمان

بررسی لایه‌های تاریخ در تپه باستانی چغامامی ایلام

برگرفته از میراث آریا

در تابستان سال 1386 تپه باستانی چغامامی در پی بررسی باستان‌شناختی حوزه آبگیر سد سیمره در حوزه انتهایی بین تنگه سازوبن و تنگه برنجان که در استان ایلام، شهرستان شیروان چرداول و در بخش لومار قرار دارد، شناسایی شد.

این باستان‌گاه از جمله 105 مکان باستانی دیگری است که در تابستان سال 1386 در حوزه آبگیر سد سیمره به سرپرستی سید رسول سیدین بروجنی شناسایی شد و با نام "چگامامی" نامگذاری و در این فصل کاوش نیز با شناسه Cho. 89 نامگذاری شد.

واژه چگامامی ترکیبی از واژه "چگا" و "مامی" است. واژه چگا در اصطلاح محلی به معنای تپه و هم معنا با گونه‌های تلفظی دیگری چون "چغا" و "چیا" است. به طور مثال چغازنبیل به معنای تپه زنبیل شکل در خوزستان و چیاسبز به معنای تپه‌ای که دارای پوشش سبز است در لرستان در بین اهالی باستان‌شناسی کاملا شناخته شده هستند.

واژه "مامی"نیز اسم شخص و نامی محلی و بومی است که از نام مالک زمین گرفته شده است.این تپه در کنار یک کارگاه سنگ شکن و در فاصله 300 متری شمال آن قرار داشته و رودخانه سیمره از فاصله100 متری شرق و شمال آن در جریان است.

باستان شناس و سرپرست پروژه کاوش چگامامی ایلام در معرفی این تپه باستانی گفت:این مکان باستانی با مساحت 9 هزار و 600 متر مربع بر روی یک برجستگی طبیعی با ساختاری از سنگ‌های رسوبی و کنگلومرا، مشرف بر رودخانه سیمره و اراضی پیرامون شکل گرفته است.

سید رسول سیدین بروجنی افزود:شیب تپه در جهات شمال و غرب نسبت به جهات شرق و جنوب تندتر است. پیرامون آن را ارتفاعات طبیعی و باستانی، اراضی زراعی تسطیح شده و رودخانه سیمره در بر گرفته است.

وی خاطرنشان کرد:در نتیجه بررسی و مشاهداتی که در سال 1386 در سطح تپه انجام شد، بقایای پراکنده معماری در راس تپه به ویژه در ضلع شمالی شناسایی شد که در ساخت آن از مصالح لاشه و قلوه سنگ و ملاط گچ استفاده شده بود.

سرپرست پروژه کاوش چغامامی ایلام با بیان اینکه بر سطح و دامنه‌ها، به ویژه دامنه شرقی تپه، قطعات سفال فراوانی به شکل پراکنده مشاهده شد که از این میان چندین قطعه سفال جمع آوری شد،گفت:مطالعات انجام شده بر روی مجموعه سفال گردآوری شده نشان داد که استقرار اشکانی در این باستان‌گاه وجود داشته است و در میان این قطعات، پوشش قرمز رنگ مشاهده می‌شد.

بروجنی تصریح کرد:در پاییز سال 1389در ادامه برنامه کاوش‌های نجات‌بخشی صورت گرفته در حوزه آبگیر سد سیمره،فاز دوم کاوش آغاز و بر روی باستان‌گاه‌های متعلق به دوران تاریخی این حوزه که حدود 70 درصد آثار شناسایی شده را شامل می‌شد، متمرکز شد.

وی با اشاره به اینکه بیشترین پراکنش باستان‌گاه‌های انتخابی برای کاوش در فاز دوم، در حوزه ابتدایی سد و نزدیک بدنه آن، گزینش شده بود،اظهار داشت:عملیات کاوش میدانی در تپه چگامامی در حوزه انتهایی سد سیمره قرار دارد و به نظر می‌رسد تا غرقاب شدن کامل آن پس از شروع آبگیری سد سیمره، چند سال به طول می‌انجامد.

این باستان‌شناس یادآور شد:حضور بر روی تپه و شروع عملیات میدانی و کاوش، به دلیل تسطیحی که بعد از سال 1386 بر فراز تپه انجام شده بود، غیر مترقبه و مایوس کننده بود. ظواهر امر نشان می‌داد که لایه‌های باستانی تپه، مضطرب و از بین رفته است و وجود اثر لاستیک‌های چرخ وسایل سنگین مکانیزه بر فراز تپه، نشانگر و موید تسطیحی کلی بود که به ظاهر، دیر زمانی از آن نمی‌گذشت.

بروجنی افزود:علاوه بر ظواهر امر که نشانگر تخریب کلی در راس تپه بود، کاوش غیر مجاز صورت گرفته در راس تپه با عمق حدودا هفت متر و سپس ادامه آن به صورت افقی در جهت شرق در لایه‌های رسوبی، نشان می‌داد که از لایه‌های باستانی و تاریخی آن چیزی باقی نمانده است.

وی ادامه داد:بنابر موارد فوق، کاوش گسترده در راس و ضلع شمالی تپه با تمرکز بر روی بقایای معماری ضعیف به جا مانده،با روش پیگردی در دستور کار این ترانشه قرار گرفت و سپس ترانشه دیگری بر فراز و ضلع جنوبی تپه و در امتداد رد دیواری که جهت شمالی- جنوبی داشت و در ترانشه شمالی آشکار شده بود، حفر شد.

سرپرست پروژه کاوش چغامامی ایلام گفت:علاوه بر 2 ترانشه فوق، انجام کاوش لایه‌نگاری در دامنه شرقی تپه که به نظر می‌رسید کمتر دست خورده است و می‌تواند اطلاعات بیشتری از ساختار تپه به دست بدهد در دستور کار ترانشه لایه‌نگاری شرقی قرار گرفت.

بروجنی تصریح کرد: آغاز کاوش در این ترانشه و در مجاورت حفاری غیر مجازی که به تازگی انجام شده بود، نشان داد که لایه‌های فوقانیِ گمانه لایه‌نگاری نیز مضطرب شده و مواد فرهنگی دوره تاریخی، احتمالا از بالا به دامنه آوار شده‌اند. در نتیجه، هیات کم کم به این نتیجه متمایل شد که ادامه کاوش در این تپه نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت.

لایه‌ای از دوره‌ مفرغ نمایان شد

وی افزود:با توجه به تداوم کاوش در ترانشه شمالی که هر چه گسترده‌تر و عمیق‌تر شد ناامید کننده‌تر می‌نمود و همچنین ترانشه جنوبی که هیچ اثر فرهنگی از آن به دست نیامد، ادامه کاوش در گمانه لایه‌نگاری در دامنه شرقی، نتایج بسیار خوبی به دنبال داشت و لایه‌ای قوی از دوره مفرغ آشکار شد.این در حالی بود که در بررسی سال 1386 و در بررسی اولیه امسال و پیش از کاوش، هیچ قطعه سفالی از دوره مفرغ در سطح تپه مشاهده نشده بود.

به گفته این باستان‌شناس،روش "لوکوس" برای کاوش در تپه چگامامی انتخاب شد. نخستین لوکوس با عدد یک و آخرین لوکوس که بر روی خاک بکر قرار دارد، لوکوس 32 نامیده شد.شواهد سفالی نخستین لوکوس نشانگر حضوری از دوران پارتی- سلوکی است و آخرین لوکوس با ارایه شواهد سفالی از عصر مفرغ بیانگر مفرغ میانی است.

سرپرست پروژه کاوش چغامامی ایلام خاطرنشان کرد:وجود قطعات سفال منقوش و غیر منقوش دوره مفرغ در لایه‌های پایین‌تر و بر روی خاک بکر و وجود قطعات سفال پارتی- سلوکی در لایه‌های فوقانی، بیانگر وجود استمراری از این دوره تا دوره مفرغ میانی است.

بروجنی ادامه داد: لوکوس‌های بعدی از همزمانی با دوره فراهخامنشی و ایلام میانه و سوکل مخ را نشان می‌دهند. علاوه بر شواهد سفالین،معماری عصر مفرغ که در منطقه کمتر شناخته شده است، بر روی خاک بکر، به صورت دو دیوار در ترانشه شرقی آشکار شد.

وی گفت:این دو، هر کدام شامل چند رج و به صورت سنگ‌چین با جهت شرقی- غربی و شمالی جنوبی امتداد یافته‌اند به گونه‌ای که یکی بر روی دیگری قرار گرفته است.

این باستان‌شناس افزود:پاسخ به این پرسش که معماری آشکار شده مربوط به یک فاز یا دو فاز است، پرسشی است که کاوش‌های گسترده در فصل و یا فصول آتی و تا پیش از غرقاب شدن، به آن پاسخ خواهند گفت.

بروجنی با اشاره به اینکه عمده کارهای انجام شده در دوره مفرغ این منطقه عمدتا در لرستان و متمرکز در گورستان‌ها بوده است،گفت:در روزهای پایانی این فصل کاوش، برای شناخت گستره لایه‌های فرهنگی و باستانی و همچنین پاسخ به این پرسش که آیا در بخش‌های دیگر تپه می‌توان به دوره‌های قدیمی‌تری نسبت به ترانشه شرقی دست یافت،در امتداد جنوبی- شمالی و بیشتر در امتداد دامنه شرقی تپه چگامامی شش عدد ترانشه کوچک گشوده شد که به غیر از 2 مورد همگی خیلی زود به بستر طبیعی تپه رسیدند و یک مورد نیز به علت تنگای وقت و اتمام مجوز کاوش با توجه به اینکه به خاک بکر نرسید ادامه کاوش در آن مقدور نشد و پیش از خروج از منطقه این ترانشه مانند ترانشه‌های دیگر با خاک انباشته و بسته شدند.

بدین ترتیب در پایان این فصل توانستیم گستره و نحوه شکل‌گیری و انباشت لایه‌های باستانی برای کاوش فصول بعد را شناخته و بر اساس آن چگونگی انجام کار در فصل بعد را مشخص و برنامه‌ریزی کنیم.

سرپرست پروژه کاوش چگامامی ایلام اظهار داشت:سبک و شواهد سفالی به دست آمده نشان می‌دهند که دوره مفرغ منطقه متاثر و متمایل به دوره و تمدن ایلام بوده است.

وی گفت:این تمدن با تدوام 2 هزار سال فرمانروایی، یکی از پرشکوه‌ترین دوره‌های تمدنی این سرزمین است. سرانجام این فرمانروایی توسط آشوربانی پال در حدود 640 پ. م سقوط کرد اما حضور فعال و موثر این مردمان تمدن‌ساز هیچ‌گاه گسسته نشد و در دوره هخامنشی همچنان ادامه یافت.

بروجنی یادآور شد: تنوع سفالی و معماری دوره مفرغ آشکار شده بر تمام مسوولان ذیربط فرض می‌کند که انجام کاوش گسترده در این تپه را که در این فصل به دلیل تنگنای وقت انجام نشد را در دستور کار خویش و در سر لوحه امور قرار داده تا پیش از آبگیری و غرقاب شدن تپه، معماری عصر مفرغ منطقه شناسایی شود.
 

• < قبلی
• بعدی >