یادمان

خانه تاریخی پناهنده، به طور کامل ویران خواهد شد

برگرفته از تارنگار ایران نامه - مهدی فقیهی

 خانه پناهنده به عنوان یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی اصفهان، بازمانده از اواخر دوره صفوی، به خاطر بی‌توجهی سازمان میراث فرهنگی در وضعیت بسیار تاسف‌باری به‌سر‌می‌برد و در صورت ادامه یافتن این روند، به زودی به طور کامل ویران خواهد شد. در ضلع غربی خیابان چهارباغ پایین و در حد فاصل چهار راه تختی تا میدان دولت بازارچه‌ای قرار گرفته که به «بازارچه حاج محمدعلی» معروف است. پس از عبور از این بازارچه و گذری⁽¹⁾ که در امتداد شمالی آن قرار دارد، در ضلع شرقی کوچه، با کمی فرو نشستگی از معبر کناری، به خانه‌ای قدیمی برمی‌خوریم که با مساحت چند هزار متری خود، یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی اصفهان به شمار می آید. تاریخچه این خانه وسیع و زیبا به اواخر دوره صفوی یا اوایل دوره قاجار باز می‌گردد که به نام آخرین مالکش «پناهنده» خوانده می‌شود.  

این خانه که در اثر متروک ماندن و بی‌توجهی دچار آسیب‌های فراوانی شده، در جبهه میانی دارای میان‌سرای⁽²⁾ نسبتا وسیعی می‌باشد که در گذشته باغچه‌هایی به شکل قرینه در اطراف آب‌نمای ⁽³⁾ مرکزی آن بوده است. ارکان⁽⁴⁾ اصلی این خانه به مانند دیگر بناهای تاریخی در دو سوی شمالی و جنوبی و بخش‌های کم اهمیت‌تر در بخش  شرقی خانه قرار دارد.  

در ضلع شمالی، نشیمنی⁽⁵⁾ دیده می‌شود  که به واسطه کفش‌کن‌هایی⁽⁶⁾ به اتاق‌های کوچک‌تر جانبی مرتبط می‌شود. در این اتاق‌ها که به‌خاطر تخریب های گسترده سال‌های اخیر انباشته از آوار هستند، بجز خطوط تزئینی اطراف تاقچه‌ها و قطاربندی‌های حواشی تاق‌ها⁽⁷⁾ و نقوش اسلیمی و ختایی⁽⁸⁾ درون بالا تاقچه‌ها ⁽⁹⁾، شومینه‌های دیواری و ارسی⁽¹⁰⁾ بالارونده اتاق سه‌دری⁽¹¹⁾ مرکزی نیز قابل توجه به نظر می‌رسند.  

                                       عکس‌های خانه پناهنده از مهدی فقیهی

در ضلع شرقی نیز بخش های  کم اهمیت خانه نظیر مطبخ ⁽¹²⁾، انباری، سرویس های بهداشتی و ... قرار گرفته‌اند. اما در ضلع جنوبی خانه پناهنده که غالب ارکان اصلی بنا در آن قسمت واقع است، در بخش مرکزی، بنای چهار صفه ⁽¹³⁾ (صلیبی شکل) بسیار زیبایی قرار دارد که اتاق‌های تو در توی جانبی را به هم پیوند می‌دهد. در این فضای زیبا و دل‌انگیز، تاقی خیمه‌ای شکل⁽¹⁴⁾  مزین به مقرنس‌های⁽¹⁵⁾  پتکانه ⁽¹⁶⁾  مدور به چشم می‌خورد که با نورگیری آیینه کاری شده، خطوط رسمی‌بندی⁽¹⁷⁾ و تزئینات متنوع دیگر آراسته شده و به کمک لنگه تاق‌های گهواره‌ای ⁽¹⁸⁾ و قوس‌های ⁽¹⁹⁾ اطراف خود نگهداری می‌شوند. زیر این قوس‌های تیزه‌دار جناغی ⁽²⁰⁾ را با اشکالی از ترنج‌های ⁽²¹⁾ تیره رنگ پوشانده‌اند و ازاره‌های ⁽²²⁾ پرداخت شده اندود ⁽²³⁾ گچی را نیز با نگاره‌هایی به شکل هندسی و با رنگ های قرمز، آبی و قهوه‌ای جلا داده‌اند.  

بالاتر از این قسمت جهت تزئین اطراف تاقچه‌ها و بالاتاقچه‌ها، از حاشیه و طره‌هایی ⁽²⁴⁾ زیبا، و در قسمت میانی چهار صفه  نیز برای خنکای هوا و دل‌انگیزی فضا از آب‌نمایی مرمرین سود برده‌اند. راه دسترسی از محیط  مرکزی به دیگر فضاهای این بخش همچون شاه‌نشین ⁽²⁵⁾  و اتاق‌های اطراف به وسیله در و پنجره‌هایی چوبی صورت می‌پذیرد  که با هنر گره چینی⁽²⁶⁾  توپر⁽²⁷⁾ یا مطبق⁽²⁸⁾ و ترکیبی از چینش آلت‌های ⁽²⁹⁾ بریده شده چوب و آیینه در کنار یکدیگر فضای خاطره انگیز و رؤیایی را به تصویر می‌کشند.   

توضیحات:

1. گذر: همان کوچه اصلی.

2. میان سرا: حیاط مرکزی در هر بنا را گویند.

3. آب نما: نام دیگر حوض آب است.

4. ارکان: جمع رکن، اجزای مختلف ساختمان.

5. نشیمن: اتاق سه دری که برای سکونت اهالی خانواده بوده است.

6. کفش کن: فضایی نیمه باز که قبل از در ورودی تالار یا اتاق ها قرار گرفته و آنها را به فضای باز مرتبط می سازد این مکان برای گذاردن کفش نیز استفاده می شود.

7. تاق: نوعی پوشش منحنی شکل.

8. اسلیمی و ختایی: تزئیناتی که به شکل گل و بوته و بندهای مارپیچی شکل برای زیبایی جرزها و دیوارها بر روی آنها نقاشی یا گچ بری می کنند.

9. تاقچه: محلی در دیوار اتاق جهت گذاشتن اشـیاء مورد نیاز.

10. ارسی: پنجره زیبای گره‌چینی که معمولا یک طرف طولی تالار را می‌پوشاند و دارای پنجره‌های کشویی بالا رونده است.

11. سه دری: در خانه‌های ایرانی به اتاق خواب گفته می‌شد.

12. مطبخ: محل طبخ غذا (آشپزخانه).

13. چهار صفه: همان فضای چلیپایی که در اطراف دارای چهار ایوان باشد.

14. تاق خیمه‌ای: نوعی تاق که شبیه خیمه است.

15. مقرنس: نوعی از کاربندی متشکل از آلت‌های سه بعدی سوار بر هم.

16. پتکانه: به نوعی از مقرنس پلکانی گویند.

17. رسمی‌بندی: کاربندی متشکل از شبکه‌های هندسی که از قوس‌های غیر بارور متقاطع تشکیل شده اند .

18. تاق گهواره‌ای: تاقی شبـیه به گهواره.

19.  قوس: عنصری باربر یا غیر باربر که بر بخش‌های قائم بنا استوارند و کل آنها از یک کمان یا ترکیب چند کمان پدید می‌آید.

20. قوس جناغی: همان قوس تیزه دار.

21. ترنج: طرحی تزئینی که غالبا از اشکال هندسی چهارگوش با اضلاعی خمیده تشکیل می‌شود. 

22. ازاره: پوششی که از پایین تا فاصله حداکثر یک و نیم متری دیوار را می‌پوشاند.

23. اندود: به پوشش خارجی هر قسمت از بنا می‌گویند.

24. طره: تیر یا سطح افقی که به صورت معلق و بدون ستون از دیوار بیرون زده و فقط به یک سمت به بنا متصل است. پیش آمدگی جلو رخ بام که غالبا با چوب منقوش ساخته می‌شود و علاوه بر زیباسازی نما سطح آن را از بارندگی محفوظ می دارد.

25. شاه نشین: فضای فرو رفته‌ای که در میان یکی از اضلاع طولی و اصلی تالار، ایوان یا فضاهای دیگر قرار می‌گیرد که محلی مناسب برای نشستن و پذیرایی از میهمانان بوده است. در کاروان‌سرا به اتاقی گفته می‌شود که با سقفی بلند در پشت ایوان و مشرف بر صحن می‌باشد.

26. گره چینی: گره سازی با چوب که بیشتر در ساختمان مشبک به کار می رود.

27. گره چینی توپر: گره چینی مضاعف، نوعی از صنعت گره‌چینی که فضای خالی بین آلت و لغت در آن وجود نداشته باشد در این نوع گره‌چینی هرگونه عمل تزئینی مانند منبت کاری، خاتم و ... به‌روی قطعه‌های آلت و لغت صورت می‌پذیرد .

28. گره چینی مطبق: نوعی از صنعت گره‌چینی که در فواصل آلت و لغت‌های آن فضای خالی وجود داشته باشد، در زمان صفوی این فضاهای خالی غالبا با شیشه پُر می‌شدند.

29. آلت: به معنای وسیله یا واسطه است

• < قبلی
• بعدی >