زیست بوم

دریاچه ارومیه؛ زخم کهنه‌ای که سر گشوده است

برگرفته از روزنامه اطلاعات

مهنازشوقی

دریاچه ارومیه، مکانی که 40 سال از اعلام حفاظت آن می‌گذرد و به گفته یونسکو یکی از مهم‌ترین تالاب‌های جهان است، در حال نابودی قرار دارد. گفته می‌شود روزانه نیم سانتی‌متر از ارتفاع آب این دریاچه کاسته می‌شود و در طول 13 سال گذشته بیش از 6 متر کاهش داشته است.‏ شوربختی دومین دریاچه شور دنیا آنجاست که دستکاری انسان‌ها بر روند خشکیدن این دریاچه سرعت بخشیده است و انسان و اقلیم دست به دست هم داده‌اند تا به‌زودی به جای زیست بومی زیبا که میزبان پرندگانی مانند فلامینگو و پلیکان بوده است، با تلی از نمک مواجه شویم.

هرچند خشکسالی سال‌های قبل بر کاهش سطح آب دریاچه ارومیه تاثیر داشته، اما به اعتقاد کارشناسان ایجاد سد بر سر راه ورودی آب‌ها و مصرف بی‌رویه آب در زراعت، اصلی‌ترین عوامل خشک شدن این دریاچه است.

سدسازی لجام‌گیسخته به محیط زیست کشور آسیب رسانده و هشدارهای متخصصان علوم آب و محیط زیست به روند فزاینده سدسازی افزایش یافته است، اما مقام‌های وزارت نیرو از این که سومین سدساز بزرگ جهان هستند، خوشنودند.‏

متأسفانه مدیریت آب در ایران تنها مدیریت سازه و سدسازی است و توجهی به سفره‌های آب زیرزمینی نمی‌شود. در این سال‌ها سودجویان با استفاده از حفر چاه، بی‌رویه از این گونه منابع استفاده کرده‌اند و سبب‌ساز افت 15 متری آب‌های زیرزمینی شده‌اند.‏

این موضوع در مورد دریاچه ارومیه هم اتفاق افتاده است، به طوری که در 40 سال گذشته سفره‌های پهناور زیرزمینی، آب‌های سیل‌آسا را از غرب منطقه به سواحل دریاچه ارومیه فرو می‌ریخت و سبب‌ساز ایجاد سفره‌های آب ساحلی می‌شد، ولی در 2 دهه گذشته ‌حفر چاه‌های عمیق بی‌شمار و غارت آب‌های زیرزمینی کیلومترها زمین کرانه دریاچه ارومیه را به شوره‌زار بدل کرده است.‏این در حالی است که سدسازی بی‌رویه در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه در حال حاضر پارک ملی ارومیه را با خطر نابودی کامل روبرو کرده و هزاران پرنده را از بین برده است.‏

به گفته کارشناسان اکثر سدهایی که در چند دهه گذشته در کشور ساخته شده‌اند نه تنها به حفظ منابع آب کمکی نکرده‌اند، بلکه باعث هدر رفت هر چه بیشتر آب شده‌اند.‏

به جز سدهایی که وزارت نیرو به منظور بهره‌گیری از انرژی آب ایجاد می‌کند؛ وزارت جهادکشاورزی نیز در حوزه آبریز اقدام به احداث سد و بندهای بزرگ و کوچک کرده است تا به این ترتیب علاوه بر کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از شسته شدن خاک، از آب موجود به نحو بهتری در بخش کشاورزی استفاده کند. غافل از آن‌که با دخالت در جریان طبیعی اکوسیستم، عواقبی جبران‌ناپذیر به بار خواهد آمد.

کارشناسان دلایل مختلفی از جمله سدسازی، حفر بیرویه چاه‌های کشاورزی، خشکسالی، فاضلاب صنعتی و احداث پل میان‌گذر را در نابودی بزرگ‌ترین دریاچه شور جهان دخیل می‌دانند و معتقدند اگر این دریاچه به طور کامل خشک شود، مانند بمب عمل می‌کند، آذربایجان را به کویر تبدیل می‌سازد و کشور را گرفتار فاجعه زیست محیطی می‌کند.‏

جواد جهانگیرزاده، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی درباره وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه به گزاشگر ما می‌گوید: اختصاص حق آب در نظر گرفته شده برای این دریاچه حرف بی‌ربطی است که با میزان فاجعه رخ داده در این دریاچه همخوانی ندارد.‏

وی می‌افزاید: مسئولانی که چنین طرح‌هایی می‌دهند عمق فاجعه را نمی‌دانند، زیرا تغییر شیوه‌های آبیاری دو استان آذربایجان غربی و شرقی به بیش از 3 هزار میلیارد تومان پول نیاز دارد. بهتر است مسئولان مربوطه صادقانه مسائل را پیگیری کنند و آماری که می‌دهند درست باشد.‏

جهانگیرزاده معتقد است: اگر به همین منوال به مشکلات دریاچه ارومیه بی‌توجهی شود، این دریاچه کاملا از بین خواهد رفت. اگر این دریاچه دچار مشکل شود باید صدها میلیارد دلار برای احیای آن سرمایه‌گذاری شود. یک تا 10 میلیارد تن نمکی که باد از این دریاچه از غرب به شرق کشور می‌برد، می‌تواند زندگی 13 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار دهد و حتی مردم تهران را هم دچار مشکل کند.‏

دکتر ناصرآق، عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه نیز با اشاره به این‌که تاکنون کار عملی در خور شان برای احیاء دریاچه ارومیه صورت نگرفته است، می‌گوید: با کاهش آب دریاچه ارومیه با این روند، بیش از سه سال طول نخواهد کشید که دریاچه‌ای با این نام از بین خواهد رفت و این درحالی است که قبلا گفته می‌شد دریاچه ارومیه 6 تا 7 سال طول می‌کشد تا خشکیده شود. ‏

این استاد دانشگاه با بیان این‌که ارتفاع آب دریاچه ارومیه در سال گذشته حدود 1271 متر از سطح دریا بوده است، می‌گوید: ارتفاع آب دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته 20 سانتی‌متر کاهش یافته است. ‏

این کارشناس متخصص محیط زیست، اضافه می‌کند: وجود کریستال‌های نمک روی سطح آب بیانگر رسوب نمک است و افزایش غلظت نمک آب دریاچه ارومیه در نهایت به کاهش سطح ارتفاع آب این دریاچه می‌انجامد. ‏

اراده ملی می‌خواهد

شکور اکبرنژاد، نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه خطر خشکیده‌شدن دریاچه ارومیه یک مسأله ملی است، هیچ نهادی نمی‌تواند به تنهایی از عهده حل این مشکل برآید و اراده ملی باید در حل این مسأله دخیل باشد. می‌گوید:نمایندگان استان‌های آذربایجان شرقی و غربی درباره این معضل زیست محیطی توجه خاصی دارند و توانسته‌اند دولت را به این مسأله حساس کنند، ولی انتظار این است که در این باره بیش از پیش اقدام اصولی صورت گیرد.

وی ادامه می‌دهد: اینکه گفته می‌شود از جاهای دیگر باید آب به دریاچه انتقال دهیم، حرف کارشناسی است، اما باید این طرح را به عمل برسانیم و تا این حرف عملی نشود، نمی‌توان دریاچه ارومیه را نجات داد.‏

وی تاکید می‌کند: برطرف کردن بحران دریاچه ارومیه وظیفه انحصاری یک دستگاه یا گروه خاص نیست، بلکه تمامی مردم و متولیان دستگاه‌های دولتی و غیردولتی باید با اقتدار وارد عمل شوند و نسبت به این موضوع بی‌تفاوت نباشند، زیرا تبعات منفی خشک شدن دریاچه ارومیه گریبانگیر همه می‌شود.

اکبرنژاد خاطرنشان می‌کند: برای احیای زیبایی‌های طبیعی دریاچه ارومیه باید مسئولان استان‌های مجاور از جمله کردستان و آذربایجان ‌شرقی با مسئولان آذربایجان ‌غربی مشارکت کنند، چرا که آسیب‌های ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه آن‌ها را هم متضرر می‌کند.

اکبرنژاد با بیان اینکه بحث انتقال آب رودخانه ارس به دریاچه ارومیه نزدیک به یقین است می‌گوید: بارور کردن ابرها نیز مطرح است، اما به نظر می‌رسد این کار به تنهایی کفاف آب دریاچه را نمی‌دهد. در حال حاضر طرح «گلفرج» نیز در دست اجرا است ولی حق‌آبه ما در آنجا زیاد به هدر می‌رود و باید در این باره اقدام اساسی صورت گیرد.

نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: با توجه به اینکه دریاچه ارومیه در منطقه جغرافیایی حساسی قرار دارد، تبعات منفی خشک‌شدن آن گریبانگیر تمامی کشورهای منطقه می‌شود، تا جایی که صنعت کشاورزی و زندگی شهرنشینی در مناطق مجاور دریاچه مختل می‌شود.‏

کاظم فرهمند، نایب رئیس دوم کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی نیز با اشاره به ساخت 29 سد در مسیر آب‌های روان به دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی و 110 سد در آذربایجان شرقی می‌گوید: لازم است تا سهم دریاچه ارومیه از این سدها به مقدار مورد نیاز لحاظ شود، تا از خشک شدن این دریاچه زیبا جلوگیری به عمل آید.

نماینده مردم بافق، مهریز، ابرکوه و خاتم در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه در صورت کوتاهی در این‌کار شاهد فاجعه‌ای زیست محیطی در منطقه خواهیم بود، می‌افزاید: شایسته است از 139 سدی که در مسیر دریاچه ارومیه ساخته شده‌اند، سهم و حق‌آبه این دریاچه لحاظ شود.

‏

مدیریت بحران

مهندس باقرزاده کریمی، کارشناس مسئول تالاب‌ها و مشاور معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست نیز با اشاره به اینکه بحران دریاچه ارومیه زخم کهنه‌ای است که هم اکنون سر باز کرده است به ایسنا می‌گوید: این امر نتیجه سه دهه توسعه ناپایدار و بی‌رویه در منطقه است که بارگذاری‌های غیرقابل تحملی را برای این حوزه ایجاد کرده است.‏

وی با اشاره به اینکه طی سال‌های گذشته علی رغم خشکسالی هر سال 5 درصد بر تولیدات محصولات کشاورزی در استان‌های حاشیه دریاچه ارومیه افزوده شده است، می‌افزاید: این امر نشان دهنده آن است که فشار بر منابع آبی اعم از آب‌های سطحی و زیرزمینی در این منطقه به شدت افزایش داشته است.‏

کارشناس مسئول تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر اینکه باید میزان برداشت از منابع آبی کاهش یابد، تصریح می‌کند:‌ کل بحران دریاچه ارومیه قابل حل نیست، ولی تا جایی که مربوط به مسائل انسانی است می‌توان این بحران را مدیریت کرد.‏

وی می‌افزاید: نمی‌شود وزارت نیرو آب را رهاسازی کند، اما آبی به دریاچه نرسد! این امر نشان دهنده برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز است که در این خصوص باید نظارت‌های ویژه صورت گیرد.‏

باقرزاده کریمی تاکید می‌کند: تا زمانی که برداشت از منابع آبی تنظیم نشود، به تعادل نمی‌رسیم ومتأسفانه مردم منطقه خشکسالی را در زندگی روزمره خود حس نمی‌کنند و کشاورز کار خود را انجام می‌دهد و تنها حاشیه‌نشین‌های دریاچه آنهم اخیرا بحران خشکسالی را احساس کرده‌اند.‏

وی با تاکید بر اینکه باید از کاغذبازی‌های اداری برای حل معضلات دریاچه ارومیه پرهیز کرد می‌گوید: انتقال آب و بارورسازی ابرها کارهای اضطراری است که می‌توان برای نجات دریاچه ارومیه انجام داد.‏

سید محمدرضا حاجی‌اصغری، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی نیز با اشاره به ابعاد عظیم زیست محیطی خشک شدن دریاچه ارومیه می‌گوید: مسئولان جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای استان‌های واقع در حوضه باید در کنار یکدیگر و به‌دور از هرگونه تشریفات زائد اداری موانع موجود برای احیای دریاچه ارومیه را شناسایی و آن را با تعامل حل و فصل کنند.

نماینده مردم میانه در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه حضور نمایندگان کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی در سه استان شمال غرب کشور صرفا برای بررسی مشکلات کشاورزی و آب استان‌های یادشده بوده است می‌افزاید: نمایندگان کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی در محل حضور یافتند تا ابعادخشک شدن دریاچه ارومیه را از نزدیک مشاهده کنند و نسبت به حل و فصل آن اقدامات قانونی خود را به انجام رسانند.

جباری، مدیر شورای پژوهش اداره‌کل محیط زیست استان آذربایجان‌غربی با بیان این‌که معضل دریاچه ارومیه در کوتاه مدت قابل‌حل نیست، معتقد است: دریاچه‌ ارومیه با این روند به‌طور مطلق خشک نخواهد شد، بلکه تبدیل به سه دریاچه کوچک خواهد شد. ‏

وی با اشاره به کاهش سطح آب دریاچه‌ ارومیه به عنوان بحران ملی و بین‌المللی در منطقه، عنوان می‌کند: تغییرات اقلیمی به‌ویژه بارش کم و خشکسالی، افزایش جمعیت که منجر به تبدیل اراضی آبی به دیمی شده، احداث سد و صنعت آب شرب از جمله عوامل خشکی دریاچه ارومیه است. ‏ مدیر شورای پژوهش اداره‌ کل محیط زیست استان آذربایجان‌غربی، بروز خشکسالی طی دوره‌ای در کشور را از جمله مهم‌ترین عوامل تاثیر گذار در کاهش سطح آب دریاچه‌ ارومیه عنوان می‌کند و می‌افزاید: در زمان گذشته آب ورودی به دریاچه‌ ارومیه با میزان تبخیر آن یکسان بوده و این مهم تاثیری بر خشکی دریاچه ارومیه نداشته است. ‏

جباری در خصوص راهکارهای مقابله با بحران آب دریاچه ارومیه، می‌گوید: بارور کردن ابرها، بهبود الگوی کشت و مدیریت یکپارچه در مباحث کشاورزی میان استان‌های کردستان، آذربایجان‌غربی و شرقی، اجرای طرح ملی حفاظت از تالاب‌های ایران که سند آن به امضاء رسیده است و انتقال آب از حوزه‌های اطراف از جمله راهکارهای مقابله با این تهدید است. ‏

پل میان‌گذر ‏

ویژگی‌های طبیعی، چشم‌اندازهای زیبا و فراوانی گردشگران سبب شد فکر ایجاد پل بر روی دریاچه ارومیه شکل بگیرد. این فکر پس از قریب به 20 سال به واقعیت پیوست، در حالی که از نظر کارشناسان محیط زیست، احداث این جاده اشتباه بود و موافقت سازمان حفاظت محیط زیست با این کار اقدامی سیاسی محسوب می‌شد.‏

به اعتقاد متخصصان، در حال حاضر با این که کار از کار گذشته است، باز هم می‌توان با اصلاحاتی در ساختار این میان‌گذر، جلوی نابودی دریاچه ارومیه را گرفت.‏

دکتر اسماعیل کهرم، استاد محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید: «بارها به دولتمردان اعلام کردم این میان‌گذر نباید ساخته شود چون دریاچه‌ها مانند انسان که سیستم گردش خون دارند، سیستم گردش آب دارند و گردش آب، اکسیژن و غذا را به نقاط مختلف دریاچه می‌برد. ما با ایجاد میان‌گذر در این دریاچه اختلال ایجاد و آن را بیمار کرده‌ایم.» ‏

محمدجواد محمدی‌زاده، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم در گفت و گویی با انتقاد از لحاظ نشدن دانش زیست‌محیطی در احداث پل میان‌گذر دریاچه ارومیه معتقد است: احداث این پل جریان گردشی آب را به خطر انداخته که قرار است با هماهنگی وزارت راه و ترابری راهکارهایی برای اصلاح آن بیابند.‏

از سوی دیگر، دریاچه ارومیه در یکی از مناطق صنعتی ـ کشاورزی ایران واقع شده است، اما به دلیل نبود سیستم فاضلاب صنعتی و نظارت دولت، بسیاری از کارخانه‌ها فاضلاب خود را به سوی دریاچه ارومیه هدایت کرده‌اند و این دریاچه را از شرق و غرب در معرض تهدید زیست محیطی قرار داده‌اند.‏

محمد درویش، متخصص محیط زیست با اشاره به اینکه ریختن فاضلاب کارخانه نمک صنعتی شهر مراغه، خواب تازه‌ای است که برای حیات دریاچه ارومیه دیده شده و این خطر بسیار ویرانگر است می‌افزاید: «به دنبال این هستند که حجم پساب‌های صنعتی این کارخانه را که بالای 20 مترمکعب در ثانیه است، وارد دریاچه ارومیه کنند.» ‏

کارشناسان محیط زیست معتقدند پساب کارخانه نمک مراغه به محض نفوذ در خاک، آثار مخربی بر منابع آب‌های زیرزمینی منطقه دارد.‏

بزرگ‌ترین مهاجرت منطقه‌ای

اظهارات مقام‌های مسئول و هشدارهای جدی در خصوص بحران دریاچه ارومیه در حالی عنوان می‌شود که این تالاب ارزشمند از سال 76 روند خشک شدن را سپری می‌کند.‏

ازسال آبی 75 ـ 74 تاکنون ارتفاع سطح آب دریاچه ارومیه سیر نزولی پیدا کرده و در طول سال‌های اخیر آب دریاچه بالاتر از شش متر کاهش داشته است که نیاز به یک عزم ملی و منطقه‌ای برای نجات این اکوسیستم با ارزش و بحران زده است.بنا بر تحقیقات انجام شده از 12 سال پیش تاکنون نمودار تراز آب پارک ملی دریاچه ارومیه رو به پایین است و مطالعات مدیریت زیست بوم حوضه آبریز دریاچه ارومیه که با همکاری بانک جهانی به اتمام رسیده است نشان می‌دهد دریاچه ارومیه به عنوان دومین دریاچه شور جهان تا کمتر از 20 سال آینده با بحران شدیدی مواجه خواهد شد.اکنون دیگر هشدارهای کارشناسان و فعالان محیط زیست در مورد نابودی دریاچه ارومیه رنگ واقعیت گرفته است و گفته می‌شود روزانه نیم سانتی‌متر از ارتفاع آب آن کاسته می‌شود. به طوری که اکنون یک چهارم پهنه آبی این دریاچه به کویر نمک تبدیل شده است. پیش‌تر از سوی مسئولان و نمایندگان مجلس هشدارهای لازم با توسل به آمار و ارقام داده شده است اما هنوز اقدام جدی و کارساز لازم صورت نگرفته است. میزان نمک به 360 گرم رسیده و این، حیات را بر آرتمیا که میزان تراکم آن نسبت به 10 سال گذشته 30 برابر کاهش یافته، سخت تنگ کرده که ارزش ذخایرش معادل 10 میلیارد دلار است.دریاچه ارومیه در صورت خشک شدن مانند بمب عمل خواهد کرد و فاجعه بزرگی را به وجود خواهد آورد. نابودی این دریاچه هشت میلیارد تن نمک و چندین شهر و استان را تهدید خواهد کرد.‏

کارشناسان معتقدند نابودی دریاچه ارومیه تنها نابودی دو میلیون پرنده بومی مهاجر آبزی و کنارآبزی و از بین رفتن تنها جاندار دریاچه یعنی آرتمیا نیست، در صورت خشک شدن دریاچه مواد مضر از قبیل توده‌های نمک، مواد سمی و فلزات سنگین در منطقه پراکنده و منطقه وسیعی کویر می‌شود.این اتفاق قطب کشاورزی کشور را نابود می‌سازد و بزرگترین مهاجرت منطقه‌ای را به همراه می‌آورد.‏

• < قبلی
• بعدی >