زیست بوم

فاجعهٔ دریای ارومیه

برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 67، امرداد و شهریور 1390، رویه 24 تا 25

نمونه‌ای از طرز فکر نادرست پیرامون طرح‌های عمرانی

به دنبال انقلاب، متاسفانه بخش بزرگی از دست‌اندرکاران، به جای پژوهش برای تصمیم‌گیری درباره‌ی اجرای طرح‌ها، اقتصادسنجی طرح‌ها، از دیدگاه خُرد (خود طرح) و در قالب کلان (از دیدگاه ملی)، شعار «راه بینداز – جا بینداز» را پیشه‌ی خود قرار داده بودند. آن‌ها بر این باور بودند که برای سرعت بخشیدن به روند اجرای طرح‌ها، باید طرح را به هر گونه‌ی ممکن، «راه انداخت» و سپس تصمیم‌گیران نهایی را برابر یک کار انجام شده قرار داد و در نتیجه، آن را «جا انداخت».
بر اثر این شیوه نادرست، زیان‌های بسیاری بر کشور وارد شد که از جمله‌ی آن، می‌توان به ساختن سد بر روی رودخانه‌های ورودی دریاچه‌ی ارومیه، اشاره کرد. گرچه قصد آنان، افزودن بر زیر کشت کشور و ایجاد کار در بخش کشاورزی بخش‌های آن بود؛ اما به دلیل انجام نشدن یک پژوهش فراگیر درباره‌ی پی‌‌آمدهای ساختن سدهای مزبور و اقتصاد‌سنجی آن در سطح ملی، امروز شاید در برابر یک فاجعه، قرار گرفته‌ایم.

در اثر خشک‌سالی‌های اخیر که باعث کاستیه شدن از بارش‌ها بر دریاچه‌ی ارومیه گردیده است، بریده شدن یا به حداقل رسیدن آب‌های ورودی به این دریاچه از راه رودخانه‌ها، سطح آب دریاچه‌ی رضاییه کاهش پیدا کرده است و در نتیجه به دلیل شوری بیش از حد آن، نمک‌زارهای گسترده‌ای در کرانه‌های این دریاچه پدیدار گردیده است.
در حال حاضر، در اثر این پدیده، چند صد هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، به گونه‌ای سرراست (مستقیم)، مورد تهدید بادهای نمکی هستند که می‌تواند به شوری این زمین‌ها بیانجامد.
از سوی دیگر، چنان‌که امروزه، ریزگرد از عراق و عربستان سعودی وسیله باد، حتا شمالی‌ترین مناطق ایران را مورد یورش قرار داده است، «شورگرد»های برخاسته از دریاچه‌ی ارومیه نیز می‌‌تواند، زمین‌های کشاورزی را در استان‌های دیگر نیز مورد تهدید قرار دهد. «ریزگردها» فرو می‌نشینند و یا در اثر باران شسته می‌شوند؛ اما «شورگردها»، با فرونشستن یا شسته شدن از سوی باران، زمین‌ها را شور می‌کنند.
گرچه دیر، اما سرانجام با بروز «فاجعه»، سرانجام گفته می‌‌شود که مسئولان به خود آمدند و قرار است که برای نجات دریاچه ارومیه، 23 طرح به اجرا گذارده شود.

در این زمینه: بیوک رئیسی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان شرقی با بیان این‌که دریاچه ارومیه از لحاظ بیولوژیکی سالانه نیازمند تزریق 3.1 میلیارد متر مکعب آب است، اظهار داشت: 700 میلیون متر مکعب از این میزان توسط عملیات انتقال آب از رودخانه مرزی زاب تامین خواهد شد.
رئیسی انتقال آب از رودخانه مرزی ارس واقع در آذربایجان شرقی و دریای خزر را از دیگر راهکارهای تامین نیاز بیولوژیکی دریاچه ارومیه دانست و افزود: سهم هر یک از استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان برای تامین آب مورد نیاز دریاچه ارومیه مشخص شده و در این بین سهم آذربایجان شرقی 270 میلیون متر مکعب در سال است.
وی یادآور شد: دولت برای رفع کم‌آبی  دریاچه ارومیه ، 23 طرح را در دستور کار خود قرار داده که البته  اجرایی کردن آنها نیازمند زمان است.
رئیسی در پاسخ به یکی از خبرنگاران در خصوص مشارکت سرمایه گذاران برای رفع معضل دریاچه ارومیه اظهار داشت: استفاده از مشارکت سرمایه گذاران برای انتقال آب به این دریاچه یکی از راهکارها بوده که اجرایی شدن آن نیازمند زمان است.
وی یادآور شد: در پی بررسی علل خشکی دریاچه ارومیه 66 درصد مربوط به تغییرات اقلیمی، 25 درصد  مربوط به راندمان آبی و پنج درصد در اثر سازه ها گزارش شده است.
رئیسی مقدار شوری دریاچه رادر حال حاضر، 36 درصد عنوان کرد و اظهار داشت: این مقدار شوری جانوران دریایی همچون آرتمیا که از لحاظ درمانی، اقتصادی و زیست محیطی حائز اهمیت است را در معرض خطر قرار داده است.
البته باید توجه داشته باشیم که ارزش و اهمیت دریاچه‌ی ارومیه، فرامنطقه‌ای و جهانی است و باید امیدوار بود که پیش از آن‌که «شورگرد»ها بتوانند زیان غیرقابل جبرانی به زمین‌های کشاورزی منطقه‌های نزدیک دریاچه وارد کنند، سند مدیریت ملی دریاچه‌ی ارومیه که به تصویب هیات دولت رسیده است، هر چه با شتاب‌تر (اما با مطالعه و پژوهش کامل)، به مورد اجرا گذارده شود.
باید دانست که انتقال آب از هرجا به جای دیگر، اگر با مطالعه و پژوهش همه‌جانبه همراه نباشد، می‌تواند در محل برداشت، مشکلات بسیاری را ایجاد کند. در این زمینه، بد نیست نگاهی به «زاینده‌رود» و «مرداب گاوخونی» در رابطه با برداشت آب از سرشاخه‌ی آن کرد. هم‌چنین برداشت آب از سرشاخه‌های کارون نیز می‌تواند در آینده، مشکل‌های بسیاری را به وجود آورد. باید مدیران از طرز فکر ابتدایی «راه بیانداز – جا بیانداز»، به تفکر مطالعه و پژوهش همه‌جانبه و فراگیر طرح‌ها برسند.

• < قبلی
• بعدی >