یادمان

«دارالفنون» دوباره نفس می‌کشد؟

برگرفته از روزنامه جمهوری اسلامی

مجید زندی

بعید می‌دانم کسی دانش آموز، دانشجو، طلبه، دانشگاه دیده و حوزه رفته و در کل دوستدار علم، دانش، تاریخ، هویت وپیشرفت و ترقی واقعی ایران باشد و نفس کشیدن و زنده شدن دوباره دارالفنون را نخواهد و نپذیرد.

فقط و فقط یک ویژگی خاص که مدرسه دارالفنون را امیرکبیر، صدراعظم دانشمند و وطن دوست کشور بنا نموده، خود به بزرگترین جاذبه برای هر ایرانی علاقمند به رشد و توسعه محسوب می‌شود تابخشی از آرمان‌های شخصی چون میرزا محمد تقی خان امیرکبیر را از نزدیک ببیند.

با همین نگاه وقتی فرصتی فراهم شد تا از مدرسه دارالفنون در ابتدای خیابان ناصرخسرو، منتهی به جنوب میدان امام خمینی، بازدید کنم- من حدود 8 سال پیش از این مدرسه دیدن کرده بودم؛اما آنزمان صحبت از زندگی دوباره‌اش نبود و دیوارهای نم گرفته و فروافتاده و حیاط خراب و حوض بی‌آبش، چیزی از زندگی نخستین مدرسه ایرانی به شیوه مدرن نشان نمی‌داد.

با این حال، ذوق و شوق نفس کشیدن در فضایی که روزگاری -البته در 160 سال پیش - صدراعظم شهیر و شهید ایران حداقل برای یک روز هم که شده در آن نفس کشیده است وبه نیت و اراده اولیه او دانشمندان بزرگی در آن تربیت شدند و مدرسه به مفهوم کامل به کارگاه انسان سازی تبدیل شده بود، به خاطره‌ای فراموش نشدنی برای هرکسی تبدیل می‌شود که یک روز به دیدن آن برود.

مدرسه‌ای که برای تماشای اتاق‌هایی به نام کلاس درس راهروهای کم عرض اما طولانی‌اش تو را وادارمی کند در دیوار کلاس ششم ریز نمرات دانش آموزان را در درس‌های ادب فارسی، بیان، فرانسه، هندسه، انگلیسی، تاریخ، مثلثات، جبر، فیزیک، فقه، شیمی، منطق، تاریخ طبیعی، هیئت ! و.. ببینی وبه یقین برسی که درس خواندن قدیم چقدر سخت بوده است؟ جایی که امیرکبیر برای این که دانش آموزان و دانشجویان ایرانی درس را خوب بخوانند وبفمند؛ازبهترین استادان ایرانی و خارجی مدعو به مدرسه بخواهد آنها را برای رقابت با دانشمندان جهان، به درستی تربیت کنند. درسهایی که اکنون در قالب اسنادی کاغذی و قاب گرفته اما به یادماندنی از درس خواندن‌های درست و حسابی دانش آموزان آن زمان بر بخشی از دیوار نمور ونیازمند مقاوم سازی، بازسازی و مرمت مدرسه دارالفنون قرارداده شد.

وقتی وارد حیاط مدرسه می‌شوید، بهتر درمی یابید که سبک ساخت مدرسه هم، حیاط و فضای سبز محوراست. سبکی که علاوه برحفاظت فیزیکی دانش آموزان، ازهجوم گرما و سرمای سخت نیز پیشگیری می‌کند و به دانش آموزان کل مدرسه اجازه می‌دهد در زنگ استراحت و تفریح، ازسایه ساردرختان و فواره و حوض آب موجود در حیاط بیشترین بهره راببرند. طرحی که امروزه در فضاهای آموزشی کشور کمتر دیده می‌شود که کاملا متناسب با آب و هوای گرم و خشک و سختی زمستان کشور ما هم هست.ساختمانی با 50 اتاق یا کلاس درس که گرداگرد حیاط ساخته شد و به نام دارالفنون در سال 1268هجری قمری به بهره‌برداری رسید.

اما این که چرا ساخته شد؟ در تاریخ مدرسه نوشته شده است: امیرکبیر به دنبال سفرهایی که به اروپا داشت متوجه نیاز ایران به توسعه علوم و فنون شد و تصمیم به تأسیس مدرسه‌ای بالاتر از سطح مدارس ابتدایی و متوسطه گردید. او پس از جلب موافقت ناصرالدین شاه قاجار، محل ساخت مدرسه را تعیین کرد و مأموریت آن را به میرزا رضا مهندس‌باشی واگذار کرد. پس از اتمام مدرسه او به فکر استخدام معلمان خارجی از کشورهایی چون فرانسه، آلمان و اتریش افتاد که در نهایت اتریش را مناسب‌تر دانست. امیرکبیر ماموریت استخدام معلمان اتریشی را به مسیو جان داوود مترجم واگذار نمود، که متاسفانه این معلمان وقتی وارد ایران شدند که امیرکبیر خلع شده بود.

سن دانش‌آموزان پذیرفته شده بین 14 تا 16 سال بود. دوره مدرسه ابتدا هفت ساله بود که بعدها به چهار سال تغییر پیدا کرد. از رشته‌های موجود در مدرسه می‌توان به تاریخ، جغرافی، نقشه کشی، ساختمان، ریاضیات و... اشاره نمود. هزینه‌های مدرسه به دلیل حاکم بودن افکار نظامی از بودجه نظامی تامین می‌شد که در سالهای نخست به دانش‌آموزان مقرری پرداخت می‌گردید.

دارالفنون اولین دانشگاه ایرانی بود که در آن رشته‌های مختلفی چون آموزش پیاده نظام، سواره نظام، پزشکی، جراحی، داروسازی و... تدریس می‌شد. زبان خارجی مدرسه ابتدا فرانسه بود و آئین‌نامه مدرسه بعد از انقلاب مشروطه تدوین شد.البته این مدرسه در چند مرحله بازسازی شده که مهمترین آن در عصر پهلوی اول در بین سالهای 1308 تا 12 شمسی با نظارت مارکف از نو ساخته شد و وبعد تا پیروزی انقلاب اسلامی هم دانش آموزان درآن به تحصیل می‌پرداختند که فعالیت آن تا سال 1369 به عنوان مدرسه و مرکز آموزش ضمن خدمت ادامه داشت که به مرور براساس نظر کارشناسان، جهت حضور دانش آموزان فاقد استحکام و ایمنی تشخیص داده شده که همین مساله سبب تعطیلی آن شده است.

این ساختمان در سال 1378 بعد از کشمکشهای زیاد به شماره 1748 در فهرست آثار ملی ثبت شد و قرار شد به عنوان موزه آموزش و پرورش تغییر کاربری دهد.
بازسازی دارالفنون فعلا متوقف است از ابتدای سال 1388 آغاز شد؛اما چون سازمان میراث فرهنگی معتقد به مرمت است فعلا مانع از ادامه مقاوم سازی در این مدرسه شده است.درمقابل سازمان نوسازی مدارس الزام قانونی دارد که با سازمان میراث فرهنگی در زمینه دارالفنون همکاری داشته باشد، اما نمی‌تواندبدون مقاوم سازی مجوز کاربردی برای آن صادر کند.

در کنار آن فاز اول و دوم مرمت و مقاوم سازی دارالفنون در سالنهای جنبی و آمفی تئاتر به اتمام رسیده که برای همین کارها بیش از 2 میلیارد تومان هزینه دربر داشته است.
آنچه بیش از همه در چشم تازه وارد تکمیل شده نشان می‌دهد حیاط و حوض قدیمی مدرسه است. دیوارهای روبه حیاط هم تکمیل است، پنجره هانیز نصب شده اما شیشه‌گذاری نشده است.چهار ردیف راهروهای طبقه اول دارالفنون هر چند برای مرمت آماده سازی و تراشیده شده، اما به دلیل عدم توافق میراث فرهنگی با آموزش و پرورش برای شکل نهایی، نیمه کاره رها شدن هنوز فرسوده خاطرات قدیمی خود را مرور می‌کند. دیوارهای دو طرف تا لایه آجرهای قدیمی تراشیده شده و کف‌ها هر چند ساخته نشده اما تا سطح سنگفرش شده را برداشته‌اند که نشان از کف سازیهای متعدد این مدرسه در زمان‌های گذشته دارد. کنار دیوار به عمق یک یا یک متر و نیم جای تراشیدگی نمایان است که براساس نظر سازمان نوسازی مدارس باید بتن ریزی شود و در سقف نیز، زیر شیروانی چوبی، باید تیرآهن گذاشته شود.

بازگشت پژوهش به دارالفنون

حجت الاسلام محی الدین بهرام محمدیان معاون وزیر آموزش و پرورش، با بیان اینکه امسال دارالفنون 162 ساله می‌شود، به جایگاه این مدرسه اشاره می‌کند و می‌گوید: آموزش و پرورش در نظر دارد حیاط علمی و پژوهشی دارالفنون را تجدید کند و با توجه به اینکه دارالفنون سابقه آموزش و پرورش مدرن و شناسنامه دستگاه تعلیم و تربیت است، با همکاری سازمان میراث فرهنگی مقرر شده این فضا ترمیم و مقاوم‌سازی و جلسات پژوهشی آموزش و پرورش در دارالفنون برگزار شود.

وی می‌افزاید: دارالفنون سابقه بیشتری از دانشگاه تهران دارد و اگر دانشگاه تهران مادر دانشگاه تهران است، دارالفنون مادر دانشگاه تهران است و این دانشگاه رشته‌های خود را از دارالفنون به عاریت گرفته است و معتقدیم با این شکل ظاهری، نیازمند مقاوم‌سازی است.
وی با بیان اینکه بسیاری از ابنیه‌های ایران در معرض آسیب است، می‌افزاید: با توجه به اینکه ایران روی خط زلزله قرار دارد، باید از این گونه ابنیه‌ها صیانت شود.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش نمونه کم توجهی به مقاوم‌سازی در ابنیه‌ها را ارگ بم عنوان می‌کند و می‌افزاید: اگرچه این بنای تاریخی مرمت شده اما با توجه به اینکه مقاوم‌سازی نشده بود، در زلزله فرو ریخت و تمام هزینه‌های آن از بین رفت لذا نباید آزموده را دوباره آزمود.

محمدیان تاکید می‌کند: این دارالفنون، امروز مقاومت در برابر زلزله 5/4 ریشتری را هم ندارد، لذا نیاز شدید به مقاوم‌سازی و مرمت دارد که پس از مقاوم‌سازی باید ضوابط میراث فرهنگی در آن لحاظ و رعایت شود.

وی با بیان اینکه دارالفنون هوا و نفس آموزش و پرورش است، ادامه میدهد: پس از انقلاب اینجا چندین سال مدرسه بود و زمانی نیز مرکز تربیت معلم محسوب می‌شد و با توجه به قدمت و جایگاهی که برای تعلیم و تربیت کشور دارد، لازم است احیاء، مرمت و مقاوم‌سازی شود و مقرر شده بخشی از فضای آن به آموزش و پرورش برگردانده شود.

به گفته وی، سازمان پژوهش متولی شده تا بخشی از اقدامات پژوهشی را به این مکان منتقل کند و در آینده نزدیک رفت و آمدهای علمی و پژوهشی در دارالفنون اتفاق خواهد افتاد.
معاون وزیر آموزش و پرورش با بیان اینکه مرمت این ابنیه آغاز شده، تاکید می‌کند: تاکنون پنج میلیارد تومان از سوی آموزش و پرورش برای دارالفنون هزینه شده اما موضوعی که بسیار مهم است، معارض‌های اطراف آن است که معلوم نیست این ملک موقوفه چگونه واگذار شده که در اطراف آن ساختمان‌هایی به عنوان مغازه فعالیت می‌کنند.

محمدیان ادامه می‌دهدد: دارالفنون بر اساس سندی که در سال 1312 به اسم آموزش و پرورش به ثبت رسیده، دارای 11 هزار و 72 متر است که در حال حاضر تنها 7200 مترمربع آن در اختیار آموزش و پرورش است، لذا آن بخش‌هایی که معارض دارد، نیاز به پیگیری حقوقی دارد که آموزش و پرورش به دنبال آن است.

وی معتقد است: ما در کشور مرکز اسناد تعلیم وتربیت نداریم در حالیکه سایر وزارتخانه‌ها از جمله وزارت خارجه هم برای خود مرکز اسناد دارند.یعنی اگر شما به عنوان یک محقق ایرانی یا خارجی بخواهید درباره اسناد تعلیم و تربیت در سرزمین ایران را بررسی کنید جایی برای این کار در کشور ندارید واین یک ضعف اساسی در کشور ما محسوب می‌شود.به همین دلیل می‌خواهیم دارالفنون را به مرکز اسناد و موزه تعلیم و تربیت تبدیل کنیم.

آقای ابوطالب حافظی نماینده آموزش و پرورش و مدیر پروژه دارالفنون هم با اشاره به آخرین جلسه خود با دکتر حجت، قائم مقام رئیس سازمان و معاون میراث فرهنگی در هفته جاری می‌گوید: اگرچه هنوز تصمیمات نهایی اتخاذ نشده و جلسات دیگر هم پیش روداریم اما نقاط اشتراک فراوانی در این مذاکرات وجود داشت که اگرسازمان میراث مجوز مقاوم سازی را بدهد چون ما برای این کار اعتبار لازم را دیده ایم، ظرف دوسال کاملا به اتمام می‌رسد.

وی ادامه می‌دهد: میراث هم درگذشته با بخشی از مقاوم سازی موافق کرده بود که ما برای سالن اجتماعات اجرا کردیم اما برای ساختمان اصلی میراث طرحی دارد که در آن مرمت در عین مقاوم سازی وجود دارد که قرار است سازمان آن را در اختیار ماقرار دهد.

وی ادامه می‌دهد: علت رکود در تکمیل همه کارها به تغییر مدیریت‌ها نیز باز می‌گردد و چون دارالفنون در سال 1375 به ثبت میراث فرهنگی رسیده هرگونه تعمیرات باید با مجوز سازمان میراث باشد.ما دو طرح مقاوم سازی و مرمت را آماده کردیم که میراث معتقد است مقاوم سازی نباید انجام شود، یعنی با استفاده از آهن نظر خاص دارند در حالیکه مرمت بدون مقاوم سازی نابود کردن سرمایه مادی و معنوی و به ویژه خطر جانی نیروی انسانی مستقر در این ساختمان خواهد بود و به همین دلیل برای نزدیکی نظرات درحال مذاکره هستیم.

آقای حافظی می‌افزاید: ما از سازمان نوسازی و تجهیز مدارس ردیف اعتبار 3 میلیارد تومانی دریافت کردیم که آنها می‌گویند ما جایی هزینه می‌کنیم که با سیمان و آهن بخواهیم مقاوم سازی کنیم همان کاری که اکنون برای سالن نمایش و اجتماعات دارالفنون انجام دادیم.
در مقابل رجبعلی خسروآبادی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران به مناسبت سالروز گشایش رسمی دارالفنون از تهیه طرح کلی مرمت و ساماندهی این مدرسه تاریخی خبر داد، اما اظهار داشت: طرح کلی مرمت و ساماندهی مدرسه تاریخی دارالفنون در اداره کل میراث فرهنگی استان و با نظر کارشناسان خبره تهیه شده است.

وی در ادامه با اشاره به اهمیت حفظ و نگهداری از این مدرسه تاریخی و گرامیداشت سالروز گشایش رسمی این اثر، تصریح کرد: این طرح در جلسه مشترکی که با مسئولان آموزش و پرورش استان خواهیم داشت مطرح و پس از اعلام نظر این همکاران فرهنگی، احیا و بازسازی مدرسه آغاز می‌شود.

مدیرکل میراث فرهنگی تهران در پایان گفت: همانند هر بنای تاریخی اقدامات ما برای مدرسه دارالفنون در دو سطح جلوگیری از تخریب، بهسازی و بازگرداندن قابلیت استفاده از فضا، انجام می‌شود.

• < قبلی
• بعدی >