زیست بوم

بند دل «سرای دلگشا» را چه کسی پاره کرد؟

«خودکرده را تدبیر نیست» مصداق بارز این ضرب‌المثل در میراث فرهنگی «سرای دلگشا» است؛ بنایی قاجاری که با مجوز سازمان میراث فرهنگی تخریب شد و بعدها، دردسرهای متعددی را برای همین سازمان به‌وجود آورد.

nike shox mens australia women soccer players - White - DA8301 - 101 - Nike Air Force 1 '07 LX Women's Shoe | Nike

سال‌هاست که رسانه‌ها و دوست‌داران میراث فرهنگی از تخریب اثری قاجاری در حریم کاخ گلستان می‌نویسند، سال‌هاست که برخی مدیران پیگیر حل مشکلات متعدد ساخت‌وساز در حال انجام در قلب بازار تاریخی تهران هستند و سال‌هاست، بخش قابل توجهی از منابع مادی و نیروی انسانی این کشور در پروژه‌ی معروف به «سرای دلگشا» به‌هدر رفته است.

حتی اگر بتوان از سال‌ها به‌هدر رفتن سرمایه‌های کشور گذشت (که متأسفانه در ایران به روال معمول تبدیل شده) باید این نکته را برجسته کرد که فرد امضاکننده‌ی مجوز تخریب «سرای دلگشا» هنوز هم سمت دولتی دارد و نه‌تنها در اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران مشغول است، بلکه مسوول «شورای ثبت آثار تاریخی» است؛ یعنی او در رأس شورایی است که در زیرمجموعه‌ی آن، میزان ارزشمند بودن بناهای تاریخی بررسی می‌شود.

به گزارش خبرنگار بخش میراث فرهنگی ایسنا، مجوز «تخریب و نوسازی» برای «سرای دلگشا» در تاریخ 8 / 3 / 89 توسط معاون وقت میراث فرهنگی استان تهران - قدیر افروند - صادر و در تاریخ 22 / 3 / 89 توسط همان فرد تأیید نهایی شد. در زمان صدور این مجوز، «حمید بقایی» رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بود.

پروژه‌ی تخریب و نوسازی بافت تاریخی بازار تهران در طول سال‌های گذشته تا آنجا پیچیده و فرسایشی شد که حتی محمدعلی نجفی - رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی و سرپرست فعلی وزارت علوم - چند هفته پیش از دادن استعفا و کناره‌گیری از سمتش به‌دلیل فشارهایی که در چند ماه حضورش در سازمان میراث فرهنگی بر او وارد شده بود، اعتراف کرد که برای حفظ حریم کاخ گلستان - تنها اثر ثبت جهانی‌شده‌ی تهران - دیگر کاری از دستش برنمی‌آید. به این ترتیب، او رسما از پیگیری این پرونده کنار کشید.

البته کاری که نجفی از عهده‌ی انجام آن برنیامد، در ماه‌های بعد باز هم با پیگیری رسانه‌ها توسط مدیران سازمان میراث فرهنگی به نتیجه رسید و دادگاه حکمی صادر کرد، مبنی بر این‌که حریم کاخ گلستان باید از گزند ارتفاع بیش از اندازه‌ی بنای در حال ساخت به‌جای «سرای دلگشا» در امان بماند.

اما تمام این مشکلات که هم‌چنان تهدیدی برای بافت تاریخی تهران محسوب می‌شود، پس از صدور مجوز توسط سازمان میراث فرهنگی آغاز شد؛ مجوز شامل چهار بند و خطاب به شهردار منطقه 12 است و در آن اعلام می‌شود که سازمان میراث فرهنگی با صدور مجوز «تخریب و نوسازی» موافق است. دو هفته بعد نیز طرح‌ها و نقشه‌های معماری مورد تأیید سازمان میراث فرهنگی با امضای همان فرد و مهر این سازمان به شهرداری منطقه‌ی 12 تهران ارایه و مجوز اولیه تکمیل می‌شود.

در یکی از بندهای مجوز تخریب «سرای دلگشا» آمده است: «ساخت‌وساز در عرصه پشت پلاک فوق‌الذکر به ارتفاع بین 14 متر تا 17 متر صرفا براساس طرح معماری مورد تأیید این سازمان بلامانع است.»

در این بند از نامه، اصلا به این موضوع توجه نشده که سال‌ها پیش از این، ارتفاع مجاز ساخت‌وساز در کل بازار تهران 5 / 10 متر تعیین شده، در حالی که کارشناسان مذکور مجوز ساخت‌وساز تا 17 متر را به مالک بنا داده است. همین موضوع، در سال‌های بعد دردسرهای زیادی را برای کارشناسان و مدیران سازمان میراث فرهنگی در سطح کشوری و استان تهران به‌وجود آورد.

به‌عنوان نمونه به سخنان کیانوش تکلو - مدیر دفتر حقوقی اداره‌ی میراث فرهنگی تهران - می‌توان اشاره کرد: باقی ماندن ارتفاع ساختمان در حال احداث به‌جای سرای تخریب‌شده‌ی دلگشا، تا 5 / 10 متر جزو شرایط باقی ماندن کاخ گلستان در فهرست میراث جهانی است. ایران به کارشناسان یونسکو قول داده است که ارتفاع ساخت‌وسازها در اطراف کاخ گلستان بیشتر از 5 / 10 متر نشود و اگر این اتفاق بیفتد، آن‌ها می‌توانند تنها بنای جهانی پایتخت را از فهرست میراث جهانی خارج کنند. (بهمن‌ماه 1392)

یا در نمونه‌ای دیگر، معاون میراث فرهنگی کشور - محمدحسن طالبیان - با اشاره به تعهدی که همه‌ی دستگاه‌های مدیریتی شهر تهران برای بیشتر نشدن ارتفاع این مجتمع که پس از تخریب «سرای دلگشا» به‌جای آن ساخته شد، به یونسکو داده‌اند، گفت: براساس آن تعهد، باید ارتفاع بخش جلویی این ساختمان تجاری که مقابل کاخ گلستان قرار دارد، 5 / 10 متر و ارتفاع آن در بخش انتهایی مجتمع 12 متر باشد، در حالی‌ که در بخش انتهایی، مجتمع تجاری «سرای دلگشا» متأسفانه یک طبقه بیشتر از حد مجاز ارتفاع دارد و باید این مشکل هرچه زودتر حل شود. (اردیبهشت‌ماه 1393)

سرانجام این بخش از مشکل (ناشی از خطا در یکی از بندهای مجوز تخریب) با درخواست مسعود سلطانی‌فر - معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان میراث فرهنگی - از دادستان عمومی و انقلاب تهران مبنی بر توقف عملیات ساخت‌وساز مجتمع تجاری سرای وزیر نظام (سرای دلگشا) در عرصه تاریخی تهران و حریم درجه یک مجموعه تاریخی کاخ گلستان حل و دستور توقف این پروژه از سوی بازپرس شعبه‌ی 2 دادسرای فرهنگ و رسانه (کارکنان دولت) صادر شد. (خردادماه 1393)

در دیگر بندهای مجوز تخریب «سرای دلگشا» به مواردی مانند ارائه‌ی گزارش دقیق مستندسازی سرا، توجه به بنای در حال ساخت به‌عنوان یک پدیده‌ی معماری معاصر و اثر ارزشمند و قابل رقابت با آثار معماری دیگر وجوه میدان ارگ و همچنین مرمت و احیای بخش تاریخی مطابق طرح مرمت مورد تأیید معاونت میراث فرهنگی اشاره شده که پس از تخریب سرای قاجاری دلگشا و آغاز شدن پروژه‌ی ساخت‌وساز، به هیچ‌کدام از این موارد توجهی نشد. در این‌باره شهرداری که مخاطب مجوز سازمان میراث فرهنگی است باید پاسخگو باشد.

در بند دوم مجوز یادشده آمده است: «پلاک اول از بدنه شمالی سرا، از حد بر خیابان تا لبه داخلی آن، با پیش‌بینی و تعبیه دو ورودی دیگر در طرفین ورودی اصلی (تاریخی) برای تعریف و تامین ورودی متناسب مجموعه و صرفا براساس طرح مرمت و احیا که از سوی مالک / مالکان توسط مشاور ذی‌صلاح تهیه و ارائه خواهد شد، با نظارت این سازمان حفظ و مرمت شود.»

از بین رفتن کل بنای تاریخی «سرای دلگشا» نیز اعتراض کارشناسان و دوست‌داران میراث فرهنگی را به‌دنبال داشت، از جمله مهدی معمارزاده کارشناس حوزه‌ی میراث فرهنگی - با اشاره به این‌که «آخرین بقایای سرای قاجاری دلگشا در بافت تاریخی بازار تهران با خاک یکسان شد و تلاش تاریخ‌دوستان، علاقه‌مندان و مسوولان در این زمینه راه به جایی نبرد» گفت: «آخرین رمق‌های باقی‌مانده‌ی این اثر 130 ساله، نقش بر خاک شد. بدنه‌ی شمالی سرای دلگشا با توجه به نقش آن در بازنمایی هویت تاریخی خیابان 15 خرداد، از جمله اجزای ارزشمندی بود که در این سرا تخریب شد.

با تخریب بخش‌های شرقی، غربی و جنوبی سرا از سوی مالک و حمایت شهرداری منطقه‌ی 12 از این تخریب، مدیران میراث فرهنگی اعلام کردند که با مرمت و حفظ بدنه‌ی شمالی باید طرحی مناسب با موازین بافت ثبتی بازار که به تأیید میراث فرهنگی استان تهران رسیده باشد، ارائه شود. متأسفانه این اتفاق هیچ‌گاه به‌وقوع نپیوست و سرانجام این بنا پس از تخریب‌های سریالی در چند مرحله، در آخرین ضربت مالک، نهم مهرماه 1390 تخریب کامل شد.»

او همچنین اظهار کرد: «از مجموع بناهای ارزشمند این بدنه تا سبزه‌میدان فقط بدنه‌ی سرای دلگشا در بازنمایی هویت تاریخی خیابان 15 خرداد ایفای نقش می‌کرد. ضمن آن‌که تعریفی از گذشته‌ی میدان ارگ را نیز به همراه داشت. آنچه در این میان جلب توجه می‌کند، آن است که به‌تازگی شهرداری اقدام به پوسته‌سازی بدنه‌ی جنوبی خیابان 15 خرداد بین چهارراه گلوبندک به سمت سرای دلگشا با اجرای طرحی ملهم از نمای این سرا کرده است. این پوسته‌سازی در حالی صورت می‌گیرد که در عمل، هیچ اقدامی در جلوگیری از تخریب آنچه به‌عنوان هویت تاریخی تهران وجود داشت، صورت نگرفت. متأسفانه برخی عاملان این تخریب همچون اقدام پیشین‌شان در تخریب اثر تاریخی «مدرسه جعفری» و تبدیل آن به پاساژ «رضا» ثابت کردند که به‌جز سرمایه‌اندوزی به چیز دیگری نمی‌اندیشند و همچنان قدرت سرمایه‌داری بر قدرت قوانین میراث فرهنگی برتری دارد.»

همین موضوع نشان می‌دهد که تیغ میراث فرهنگی در برابر زیاده‌خواهی‌ها و قانون‌شکنی‌ها نه‌تنها تیز نیست، بلکه در مواردی مانند سرای دلگشا چاقو دسته‌ی خود را هم می‌بُرد.

گزارش از شاهده یوسفی، خبرنگار ایسنا

• < قبلی
• بعدی >